Deel II: Perseus en Medusa door Cellini
en over het hoofd van Medusa als een
kwaad afwerend amulet
detail Perseus met het hoofd van Medusa, Cellini
De beeldhouwkunst is in deze blog enigszins onderbelicht gebleven. Daarom heb ik mij voorgenomen om in een korte reeks van drie artikelen iets te schrijven over drie opvallende beeldhouwwerken van drie verschillende Italiaanse beeldhouwers: het beeld De boetvaardige Maria Magdalena (ca.1453-1455) door Donatello, het beeld Perseus met het hoofd van Medusa (1545) van Cellini en het beeld De Extase van Theresia (1647-1652) van Bernini.
Om het bijzondere karakter van de drie beeldhouwwerken te benadrukken begin ik elk artikel met iets te schrijven over het ontstaan en de ontwikkeling in literatuur en beeldende kunst van het onderwerp dat de kunstenaar tijdens het ontwerpproces en bij de vervaardiging van het definitieve beeld in gedachten moet hebben gehad.
De beeldhouwwerken worden in chronologische volgorde behandeld. Na het artikel van afgelopen week over het beeld van de Berouwvolle en boetvaardige Maria Magdalena door Donatello daarom vandaag het beeld Perseus met het hoofd van Medusa van de Florentijnse beeldhouwer Benvenuto Cellini (1500-1571).
De oorsprong van het verhaal over Perseus met het afgehouwen hoofd van Medusa
Gedurende het lezen van artikelen op deze blog zal het u vast wel zijn opgevallen dat ik veel verhalen uit de klassieke oudheid vertel aan de hand van én in de versie van de Metamorfosen (ca. 1 n.Chr.) van de Romeinse dichter Publius Ovidius Naso, kortweg: Ovidius (43 v.Chr.-17 n.Chr.) In het boekwerk rijgt de schrijver de vaak losstaande verhalen uit de Griekse en Romeinse mythologie en legenden aaneen tot haast één groots epos over de schepping en de geschiedenis van de wereld tot in zijn eigen tijd. Onder het mom omnia mutantur, nihil interit: ‘alles verandert, niets vergaat’ vormen de vele gedaanteverwisselingen voor de dichter de belangrijkste leidraad voor de ontwikkelingen in de geschiedenis.
Ovidius heeft de verhalen niet zelf bedacht. In zijn tijd moeten veel van die vertellingen bekend zijn geweest. Ook in de Romeinse tijd circuleerden verschillende versies van die verhalen. Ze gaan vaak terug op Griekse mythen en sagen. Van sommige van die Griekse verhalen staat vast dat deze al in een nog vroegere periode bekend waren. Uit de tijd van vóór Ovidius zijn die verhalen nu vooral bekend uit bewaard gebleven fragmenten. Daarom wordt voor de vertelling van een heel verhaal voor het gemak (ook door mijzelf) Ovidius aangehaald.
Hoewel Perseus en Medusa voor het eerst worden genoemd in de Griekse literatuur, in de Ilias en Odyssee van Homerus ca. 800 - ca. 750 v.Chr., is het verhaal ouder. Waarschijnlijk gaat de oorsprong terug tot ca. 1000 – 900 v.Chr.
Danaë en Perseus
Koning Akrisios, koning van Argos had van het orakel van Delphi vernomen dat hij door de zoon van zijn dochter zou omkomen. De koning meende dat probleem te kunnen oplossen door zijn dochter Danaë in een toren op te sluiten. Op deze manier zou geen enkele man haar kunnen benaderen. Akrisios had echter buiten Zeus gerekend! In de gedaante van gouden regen wist de oppergod tot Danaë door te dringen en had gemeenschap met haar. Danaë werd zwanger en baarde een zoon: Perseus
Jan Gossaert van Mabuse, Danaë, olieverf op paneel: 114,3 x 95,4, 1527,
Alte Pinakothek, München
Op het schilderij van Jan Gossaert valt Zeus in de vorm van gouden regendruppels in de schoot van Danaë.
Toen de koning vernam van de geboorte van zijn kleinzoon liet hij hem samen met zijn moeder opsluiten in een dichtgetimmerde kist en wierp deze in zee. Zeus ontfermde zich echter over zijn zoon en diens moeder. Zij werden door de visser Dictys in zijn netten aan land gebracht. Polydektes, de koning van het eiland Serifos werd verliefd op Danaë. Hij drong zich aan haar op, maar zij wilde daar niets van weten. Perseus, die inmiddels was opgegroeid tot een jongeman en zich al verschillende malen in de strijd had onderscheiden, voorkwam dat zijn moeder door Polydektes werd overmeesterd. Om van Perseus af te komen zond de koning hem op pad met de opdracht hem het hoofd van Medusa te brengen. Die opdracht zou hij vast niet overleven!
Perseus onthoofdt Medusa
Medusa was een van de drie Gorgonen, drie zussen die in menselijke monsters waren veranderd.
Medusa was ooit vermaard om haar schoonheid en haar schitterende haren. Zij was een celibatair levende priesteres die was verbonden aan de tempel van de maagdelijke godin Athena. Haar fraaie verschijning trok de aandacht van de zeegod Poseidon die haar verkrachtte in het heiligdom van Athena … voor het cultusbeeld van de godin! De ontheiliging van haar tempel kon Athena niet op zich laten zitten! Hoewel Medusa geen blaam treft werd zíj gestraft! Ze verloor haar schoonheid en werd een afschuwelijk antropomorf monster met slangenharen, ijzeren nagels en zij kreeg de slagtanden van een everzwijn. Tussen die tanden stak haar tong voortdurend uit haar mond. Daar kwam nog bij dat iedereen die haar aankeek in steen zou veranderen! Haar zussen smeekten Athena om de gedaanteverandering van Medusa ongedaan te maken: "laat haar weer op ons lijken!", en dat gebeurde! Athena veranderde ook hen in Gorgonen ... maar zij werden onsterfelijk.
Met dit alles was de wraak van Athena echter nog niet bekoeld; zij hielp Perseus zijn schier onmogelijke opdracht uit te voeren. De godin zorgde ervoor dat Perseus over speciale wapens en spullen kon beschikken die hem zouden helpen in de strijd tegen de Gorgonen: een fraai schild dat aan de binnenkant was bedekt met zilver dat zo was gepolijst dat het elke vergelijking met een glanzende spiegel kon doorstaan. Hij kreeg van haar de helm van Hades (in andere versies is er sprake van dat hij de vleugelhelm van Hermes had gekregen) die hem onzichtbaar kon maken en een tas waarin hij het hoofd van Medusa kon opbergen. Van Hermes had hij vleugelschoenen gekregen en een vlijmscherp zwaard (in andere versies is sprake van een sikkel, een kromzwaard of een harpe: een mes of een kort zwaard met een weerhaak aan één zijde).
In het hele verhaal van Perseus' strijd tegen Medusa zou Athena de trouwe helper van haar halfbroer blijven (beiden waren bij andere vrouwen verwekt door Zeus!): niet alleen uit wraak voor de ontering van haar tempel, maar ook omdat zij als godin van de oorlog voor de goede zaak, de strijdster was tegen al het kwade, waarvan Medusa en haar zusters de personificaties zijn.
Antonio Tempesta, Perseus ontvangt de wapenen van de goden, gravure in een geïllustreerde uitgave van de Metamorfosen van Ovidius
Op de gravure van Tempesta overhandigt Athena het schild aan Perseus. Hermes doet hem zijn vleugelschoenen aan. De helm van Hades heeft de held al op het hoofd.
Toen Perseus het rotsachtige gebied naderde, waar de Gorgonen verbleven zag hij overal mensen en dieren die door hun blik in steen waren veranderd. Hij ging de grot van de zussen binnen en was opgelucht toen hij merkte dat zij lagen te slapen. Met afgewend hoofd, maar de situatie in de zilveren spiegel van zijn schild haarscherp in zich opnemend, nadert hij Medusa.
Reliëf van een Romeinse marmeren sarcofaag, tweede eeuw n.Chr,
met Athena, Perseus en Medusa, gevonden bij Pécs, Hongarije,
nu in het Hongaars Nationaal Museum, Boedapest
Terwijl Perseus zijn gezicht omdraait om in de spiegel te kijken die Athena vasthoudt, plaatst hij zijn zwaard in de hals van zijn slachtoffer. Medusa tracht het zwaard met haar linkerhand van zich af te houden.
Perseus onthoofdt Medusa, gravure van Bernard Picart
Op de gravure van Bernard Picart (1673-1733) dwingt Athena Perseus in de spiegel te kijken en niet naar het hoofd van Medusa. De godin wijst op het spiegelbeeld van het hoofd in het schild: dáár moet Perseus zich op richten! Het hoofd van Perseus is nu op het schild gericht waarin hij het spiegelbeeld van Medusa opvangt.
Links in het landschap zien we een aantal stenen beelden van mensen die de kracht van de ogen van Medusa hebben ondervonden. Rechts op de voorgrond ligt nog een aantal versteende slachtoffers van Medusa.
detail Bernard Picart, Perseus onthoofdt Medusa
Perseus wist wie van de drie zussen Medusa was en met zijn vlijmscherpe zwaard slaat hij haar het hoofd af. Sissend spuit het bloed uit de doorgesneden nek. Uit haar romp kwam het gevleugeld paard Pegasus ter wereld. Dat dier was door Poseidon bij Medusa in de tempel van Athena verwekt! In veel mythologische verhalen speelt Pegasus een rol.
Perseus onthoofdt Medusa, reliëf (560-540 v.Chr.) van een Griekse tempel in Selinus op Sicilië, hoogte 147 cm, Museum of Classical Archaelogy, Cambridge, Engeland
Het vroege reliëf maakt duidelijk dat het verhaal over Perseus en Medusa al in de 6de eeuw v.Chr. bekend moet zijn geweest. Op het reliëf hakt Perseus het hoofd van Medusa af terwijl Athena erbij staat. Medusa houdt haar 'kind', het gevleugelde paard Pegasus in de handen. Het dier was bij haar verwekt door Poseidon. In Medusa's rechter mondhoek zien we haar slagtanden en in het midden van haar mond haar uitgestoken tong.
Antonio Tempesta, Perseus heeft Medusa gedood, gravure: 10,8 x 12,07 cm. in een geïllustreerde uitgave van de Metamorfosen van Ovidius, 1606
Perseus heeft Medusa onthoofd. Samen met het bloed dat uit haar romp stroomt wordt Pegasus geboren.
Griekse roodfigurige vaas c. 450 v.Chr. Metropolitan Museum of Art, New York
Op de Griekse vaas draagt Perseus de vleugelschoenen en de helm die hij van Hades of Hermes had gekregen. Hij kijkt om naar Athena. De godin draagt een helm, een lans en een klein rond schild waarin Perseus Medusa kan opnemen. In het schild ziet hij de slapende Medusa. Hij staat op het punt om haar met een vrij kort wapen de keel af te snijden.
De vleugels boven het hoofd van Medusa verwijzen wellicht naar de eerste tekenen van de geboorte van Pegasus.
Griekse roodfigurige vaas met Perseus, Medusa en Athena,
British Museum, Londen, ca. 460 v.Chr.
Op de Griekse vaas in het British Museum maakt Perseus zich uit de voeten. Hij kijkt nog een keer om naar de zieltogende Medusa. Zij bloedt hevig uit haar hals en probeert zich met haar handen nog enigszins omhoog te houden. Perseus draagt de gevleugelde helm en schoenen. In zijn hand houdt hij de sikkel en in de reistas heeft hij het hoofd van Medusa gestopt. Rechts Athena met helm en lans.
Op zijn vlucht wordt Perseus achtervolgd door de twee andere Gorgonen die hun zuster wilden wreken. Door zijn helm op te zetten onttrok de vluchtende held zich aan hun zicht. Met behulp van de vleugelschoenen van Hermes vliegt hij door het luchtruim. In andere versies van het verhaal vlucht Perseus op de rug van de gevleugelde Pegasus.
Triomfantelijk houdt Perseus het hoofd van Medusa naar boven. Op zijn hoofd en rond zijn enkels draagt hij de vleugels van Hermes. In de rechterhand draagt hij de harpe.
Perseus en Atlas
Het hoofd van Medusa geeft er op de terugreis van Perseus verschillende keren blijk van dat het zijn verstenende werking niet heeft verloren. De reus Atlas zou dat als eerste ondervinden.
Op zijn vlucht voor de wraak van de twee zussen van Medusa kwam Perseus over het gebied waar de reus Atlas woonde. Perseus maakte zich bekend als de zoon van Zeus. Hij vroeg de reus om een plaats waar hij na zijn vermoeiende reis en de strijd tegen Medusa kon uitrusten. Atlas weigerde hem echter gastvrijheid te verlenen. Een orakel had hem voorspeld dat een zoon van Zeus hem ongeluk zou brengen. Met het niet verlenen van gastvrijheid riep Atlas het voorspelde onheil over zich af. Perseus: “Ik ben de zoon van Zeus … ik vraag gastvrijheid en een bed. … Goed, u hebt mij liever niet te gast, neem dan dit gastgeschenk van mij aan." Met deze woorden steekt hij het slangenzwarte Medusahoofd naar voren, zelf de ogen afgewend … zijn haar, zijn baard wordt bos, zijn schouders worden hellingen, zijn armen ook, wat hoofd was wordt de top van het gebergte, zijn botten worden rots. Daarna dijt hij oneindig hoog en ver naar alle kanten uit – zo wilden de goden het – en het hele zwerk met al zijn sterren rust sindsdien op hem.” (Metamorfosen Boek IV: 640-662) Zo verklaart Ovidius het ontstaan van het Atlasgebergte in Noord-Afrika.
Antonio Tempesta, Atlas verandert in een berg, gravure: 10,8 x 12,07 cm. in een geïllustreerde uitgave van de Metamorfosen van Ovidius, 1606
Perseus toont Atlas het schild met daarop het hoofd van Medusa. De reus is al gedeeltelijk versteend en één geworden met de rotsen. Met wat hem nog rest van zijn menselijk lichaam lukt het hem al niet meer van zijn plaats te komen.
Perseus en Andromeda
Op Perseus' vlucht door het luchtruim kwam de kust van Ethiopië in zicht. Tegen de rotsen die deels in zee staken zag hij een meisje dat met handen en voeten aan de klippen was vastgeketend. Perseus vliegt er naar toe en de twee maken kennis. Het meisje vertelt dat zij Andromeda heet en dat zij de dochter van de Ethiopische koning Cepheus is. Nereus, de oude zeegod uit de Griekse mythologie had haar moeder Cassiopeia gestraft omdat zij zich hoogmoedig had gedragen tegenover de zeegod. Zij had zich erop beroepen mooier te zijn dan zijn dochters, de Nereïden. Nereus had daarom het land van de koningin gestraft met langdurige overstromingen. Toen Cassiopeia de zeegod om erbarmen vroeg gaf hij te kennen de overstromingen pas te willen laten stoppen wanneer zij haar dochter Andromeda als zoenoffer aan hem zou opgedragen. Een zeemonster zou haar verslinden.
Perseus was ondertussen helemaal verliefd geworden op de beeldschone Andromeda. Ovidius: “… alles was nog niet verteld of zie: de zee werd wild en uit verre diepten dook het monster dreigend omhoog … het meisje gilt het uit en haar ouders snellen huilend toe … Perseus: ‘voor tranen komt later tijd genoeg, voor redding is het uur maar kort! Ik, Perseus, zoon van Zeus – want met een gouden regen bevruchtte hij mijn moeder – ik Perseus, overwinnaar van de slangenrijke Gorgo, … komt mij niet meer dan wie dan ook uw dochter toe? … Ik eis dat zij de mijne wordt, als zij door mij wordt gered’.” (Metamorfosen Boek IV: 687-703) De ouders stemmen toe en bieden hem als huwelijksgift ook nog eens hun hele koninkrijk aan. Het zeemonster naderde ondertussen Andromeda. Perseus aarzelde nu geen moment meer. Met behulp van zijn vleugelschoenen steeg hij hoog op in de lucht. Op het wateroppervlak verscheen zijn schaduw. Het zeemonster werd daardoor in verwarring gebracht en wierp zich op die schaduw. Met zijn zwaard naar beneden gericht stort Perseus zich omlaag en steekt zijn zwaard diep in het lijf van het ondier. Woedend van pijn spartelt het woeste monster in het rond. Er ontwikkelt zich een felle strijd. Door zijn snelle vleugels weet Perseus steeds aan zijn ‘prooibeluste muil’ te ontkomen. Perseus steekt het dier waar hij kan. Wanneer het monster een waterstroom met rode stralen bloed het luchtruim in braakt is duidelijk dat de strijd ten einde is. Andromeda wordt door haar redder van de ketenen bevrijd en haar ouders bevestigen hun belofte.
Peter Paul Rubens, Perseus bevrijdt Andromeda,
olieverf op doek, 95,5 x 139 cm, ca, 1622, Hermitage, Sint Petersburg
Op het schilderij van Rubens heeft Perseus Andromeda bevrijd van haar boeien. De liefde tussen Perseus en Andromeda wordt weergegeven door de vele putti en de gevleugelde Cupido links. Perseus raakt zijn toekomstige bruid teder aan. De overwinning op het zeemonster wordt weergegeven door Nike, de godin van de overwinning die hem de zegekrans boven het hoofd houdt.
Perseus draagt hier al het schild waarop Athena, pas later in het verhaal het hoofd van Medusa zou plaatsen. Maar Perseus draagt het terecht, symbolisch als overwinnaar over het kwade, in dit geval het zeemonster. Rechts zien we het gevleugelde paard Pegasus dat hem naar deze plaats had gebracht.
Koraal
Vóór de aanvang van de strijd had Perseus het hoofd van Medusa onder zeewier verborgen. Ovidius: “Het verse wier, nog steeds vol eigen zuigkracht en vitaal, drinkt van Medusa’s kracht; door het contact ermee versteent het en krijgt in blad en stelen een nieuwe hardheid.” (Metamorfosen Boek IV: 744-752) Zo verklaart Ovidius het ontstaan van koraal!
Giorgio Vasari, Perseus bevrijdt Andromeda,
olieverf op doek: 117x100 cm, 1570-72, Palazzo Vecchio, Florence
Detail, Giorgio Vasari, Perseus en Andromeda
Zeenimfen bewonderen als eersten het koraal dat is gegroeid rondom het hoofd van Medusa.
Het huwelijksfeest van Perseus en Andromeda
Wanneer het huwelijksfeest in volle gang is wordt het verstoord door een gewapende groep onder leiding van Phineus, de broer van de Ethiopische koning Cepheus. De vader van de bruid had zijn dochter én zijn koninkrijk al veel eerder toegezegd aan Phineus, zijn broer! Zwaaiend met zijn speer schreeuwt hij: "Hier ben ik! Hier komt de wraak voor het roven van mijn bruid!” (Metamorfosen Boek IV: 10) De koning verwijt Phineus dat hij niets heeft ondernomen om zijn toegezegde bruid van het zeemonster te redden. Daarmee heeft hij zijn aanspraken op Andromeda verspeeld. De sfeer wordt steeds onvriendelijker en Phineus werpt een speer in de richting van Perseus. De speer mist echter doel. De vijandigheden worden grimmiger en de feestzaal verandert in een slagveld. Nadat de strijd al vele slachtoffers had geëist komt Perseus alleen te staan. Hij maakt rigoreus een einde aan de strijd: “Wie mij hier goed gezind is moet nú de ogen sluiten.” (Metamorfosen Boek V: 179-181) Hij pakt het hoofd van Medusa en steekt het voor zich uit. Het mist zijn uitwerking niet. De aanvallers verstijven in hun bewegingen: de geheven arm van een van de mannen die een speer naar Perseus wilde werpen hield plotseling in zijn laatste beweging op. Ook de houding van de arm van een man die het zwaard naar Perseus opheft verstart in zijn beweging. De strijder kan zijn arm noch voor- noch achteruit bewegen. Anderen die het op Perseus hebben gemunt willen naar hem toe lopen, maar zij komen niet meer van hun plaats omdat hun benen en voeten al zijn versteend. Bij het aanzien van het hoofd van Medusa worden alle manschappen van Phineus in stenen beelden veranderd … alleen Phineus zelf nog niet. Hij smeekt Perseus om genade. Perseus: “Phineus, lammeling! Ik gun je wat ik kan, wat zelfs een gul geschenk is voor een lafaard, wees niet bang, geen enkel wapen zal jou verwonden. Meer nog: ik maak een eeuwig blijvend standbeeld van je, dat voorgoed te kijk zal staan in dit schoonvaderlijk Paleis! Dan kan mijn vrouw zich troosten met het beeld van haar verloofde … met die woorden hield hij het Medusahoofd vlak voor het angstige gelaat van Phineus. Deze probeerde het hoofd nog af te wenden, maar zijn nek was al verstijfd, het vocht van de ogen al tot steen geworden; en in dat stenen beeld bleven zijn bange blik en smeekgebaar te zien, zijn onderdanigheid in handen en in houding werden vereeuwigd.” (Metamorfosen Boek V: 225-235)
Sebastiano Ricci, Perseus toont zijn tegenstanders het hoofd van Medusa, 1705-‘10, Getty Center, Museum South Pavilion, New York
De bruiloft van Perseus en Andromeda is op het schilderij van Ricci ontaard in een veldslag. Perseus toont het hoofd van Medusa aan zijn tegenstanders. Een aantal mannen zijn al versteend, zij hebben dezelfde witte glans als de beelden in de nissen achter hen.
Polydektes
Ook Polydektes, die Perseus destijds op Medusa had afgestuurd ondervindt de kracht van het hoofd. Hij wilde niet geloven dat Perseus Medusa werkelijk had uitgeschakeld. Ovidius: ”Dan zal ik u de waarheid laten voelen!’ roept Perseus … en met Medusa’s hoofd doet hij het koningshoofd tot bloedeloos steen verharden.” (Metamorfosen Boek V: 246-247)
Athena krijgt het hoofd van Medusa
Athena was niet alleen de godin van de wijsheid, maar ook de godin van de oorlog voor de goede zaak. Als godin van de oorlog wordt zij voorgesteld met een helm, een speer én een schild. Zij was de strijdster tegen al het kwade, waarvan Medusa en haar zusters de personificaties zijn. Volgens Griekse mythen zou Perseus het hoofd van Medusa aan Athena hebben geschonken. Zij plaatste het op haar aigis. Ook op haar schild behield het zijn verstenende werking. Vanaf dat moment zou het haar vijanden verstenen. Dit leidde ertoe dat het hoofd van Medusa ook geregeld te vinden is op schilden die niet van Athena zijn. Ook de drager van zo'n schild kon kracht putten uit de hoop dat het zijn vijanden kon verstenen.
Griekse roodfigurige vaas, Perseus heeft het hoofd van Medusa aan Athena gegeven,
ca 400-385 v.Chr., Museum of Fine Arts Boston
Romeins beeld met Athena als godin van de oorlog
met helm, lans en het schild met het hoofd van Medusa
Athena, met het hoofd van Medusa op haar borst, Romeinse kopie uit de 2de eeuw n.Chr. naar een Grieks origineel, 4de eeuw v.Chr, Glyptothek. München
We lezen ook: “Zij draagt nog altijd zulke slangen op haar borst, als afweer, om een vijand angst verlammend af te schrikken.” Op het beeld in München krioelt het ook rondom haar hals van de slangen.
Bronzen sierschild, naar een Etruskisch origineel, Giardino di Boboli: de tuinen achter het Palazzo Pitti in Florence
Athena gebruikte haar schild in de strijd tegen al het kwade. Zij zette het in voor de goede zaak! Het probleem werd echter dat vrijwel iedereen het kan gebruiken die strijdt voor zijn goede zaak. We zullen zien dat Cosimo de Medici I ook zo iemand was!
Slot van het verhaal
Het verhaal begon met koning Akrisios die van het orakel van Delphi had vernomen dat hij door toedoen van de zoon van zijn dochter Danaë zou sterven. Zoals altijd komt ook in dit verhaal de voorspelling van het orakel uit! De Griekse held neem op een gegeven moment deel aan de atletiekwedstrijden in Larisa. Zijn grootvader is daarbij aanwezig. Onopzettelijk gooit Perseus zijn discus in het publiek en treft Akrisios dodelijk in zijn hoofd.
Het beeld van Perseus en Medusa van Cellini
De Loggia dei Lanzi
Wanneer u zich bij een bezoek aan Florence zóu hebben voorgenomen nu eens een keer niet naar een museum te gaan, maar lekker rustig wat door de stad te slenteren, ook dan is het vrijwel onmogelijk dat u het beeld Perseus met het hoofd van Medusa over het hoofd ziet. Veel van de belangrijke straten lopen uit op het Piazza della Signoria, het grote plein in het centrum van de stad.
Aan de voorzijde van het Palazzo Vecchio staat rechts een kopie met het beeld van David door Michelangelo. Wanneer u de blikrichting van David volgt ziet u aan de zuidkant van het plein de Loggia dei Lanzi met verschillende beelden. De meeste aandacht trekt het beeld met Perseus met het hoofd van Medusa van Benvenuto Cellini (1500-1571). Het beeld staat opgesteld vooraan, onder de linker boog van de Loggia.
De Loggia dei Lanzi, Florence
De Loggia dei Lanzi werd gebouwd tussen 1376 en 1381 naast het Palazzo Vecchio (hier zetelde het stadsbestuur) en het Palazzo degli Uffizi ('de kantoren', het paleis dat door de Medici vooral werd gebruikt als kantoor- en administratiegebouw, nu museum). De loggia is genoemd naar de lanzichenecchi (‘lansknechten’), de lijfwacht van Cosimo I de Medici die hier was ondergebracht.
Oude voorbeelden
De wijze waarop Cellini Perseus met het hoofd van Medusa voorstelt is in wezen niet nieuw! Het Etruskische beeld in Hamburg toont Perseus als overwinnaar op Medusa. Hij draagt een hoofddeksel met vleugels. In de rechterhand houdt Perseus zijn sikkel. Met de andere hand heft hij triomfantelijk het hoofd van Medusa naar boven. Op de onscherpe foto is nog te zien dat Medusa de tong tussen de tanden uitsteekt. Dit past bij de beschrijving van haar hoofd nadat zij door Athena in een monsterlijk wezen is veranderd.
Perseus van Medusa, Etruskisch bronzen beeld, h. ca. 20 cm, ca. 400-350 v. Chr., Museum für Kunst und Gewerbe, Hamburg
Detail Romeins fresco, Villa San Marco, eerste eeuw n.Chr.
De houding en het gebaar van Perseus komen sterk overeen met het Etruskische beeld in Hamburg. Opvallend is dat Perseus naar het hoofd van zijn slachtoffer kijkt.
Cellini, Perseus met het hoofd van Medusa, Loggia dei Lanzi, Florence, hoogte inclusief sokkel: 6,20 m, hoogte van het bronzen beeld: 3,20 m, hoogte marmeren sokkel: 3 m, opdracht Cosimo de Medici: 1545, onthulling: 27 april 1554
Iets over de stijl en de voorstelling van het beeld
Qua stijl en uitvoering wordt het beeld van Cellini beschouwd als een van de hoogtepunten van de late Renaissance.
Zowel het beeld in Hamburg als de voorstelling op het fresco in Pompeï kan Cellini niet gekend hebben. Beide werden namelijk pas veel later opgegraven. We mogen echter niet uitsluiten dat in de tijd van Cellini zulke voorstellingen uit de klassieke en Etruskische tijd bekend waren. Opvallend is in ieder geval dat Cellini moeiteloos de traditie uit de klassieke tijd lijkt op te pakken. Dat is natuurlijk een belangrijk kenmerk van de Renaissance.
Evenals op beide oude voorbeelden wordt Perseus hier, op zijn helm met vleugels en de riem over de borst na, naakt voorgesteld. Hij draagt het zwaard in de rechterhand en hij houdt het afgeslagen hoofd triomfantelijk naar boven.
Het beeld van Cellini voegt echter wel het een en ander toe!
Cellini heeft Perseus voorgesteld als een stilstaande figuur. In stilstand rust het lichaamsgewicht voornamelijk op één been: het zogenaamde standbeen; het andere been noemen we het speelbeen. Deze natuurlijke en berekende asymmetrische houding noemen we contrapposto. Dat pasten de grote klassieke én Renaissance beeldhouwers vóór Cellini ook al toe.
Spieren, pezen en andere anatomische details passen op perfecte wijze bij de afgebeelde houding én bij alles wat Perseus doet. Zo zijn de spieren van de beide benen geheel verschillend gespannen.
Links: Doryphoros (Speerdrager, waarvan de speer in zijn linkerhand is verdwenen) Romeinse kopie (150-50 v.Chr.) naar een Grieks origineel, h. 212 cm, Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Napels.
Het Griekse origineel was een vroeg voorbeeld van een beeld met contrapposto. De marmeren Romeinse kopie laat een vrijwel identieke lichaamshouding zien als wij aantreffen bij het beeld van Cellini. Wanneer we de speerdrager het zwaard van Perseus in zijn rechterhand zouden leggen en het hoofd van Medusa in zijn andere hand geven, dan zijn bij een vluchtige blik de verschillen met het beeld van Cellini maar klein.
De Romeinse kopie werd in 1863 opgegraven in Pompeï en kan dus niet bekend zijn geweest bij Cellini. Het origineel moet bij Romeinen populair zijn geweest. Er zijn namelijk nog heel wat fragmenten van Romeinse kopieën van de Speerdrager bewaard gebleven die Cellini wél gekend kan hebben!
Het rechterbeen, het standbeen van Perseus staat naast de linkerzijde van het lichaam van Medusa krachtig op de grond.
Het andere been, het speelbeen staat hoger: met de voet vanaf de tenen opgeheven staat het losjes op het lichaam van Medusa. Op dezelfde manier als wij het in dit detail zien heft ook de Speerdager zijn voet op. Een groot verschil met het beeld In Florence is echter dat Cellini veel meer lichamelijke details laat zien.
Ook de spieren en pezen van de arm en de opgezwollen aderen van de hand waarmee hij het zware zwaard vasthoudt passen bij hetgeen hij doet.
Ook de spieren en de aderen van de arm waarmee hij het hoofd naar boven houdt doen buitengewoon realistisch aan.
Het fraaie strakke en gespierde atletische lichaam van de held volgt werkelijk alles wat hij doet … en dan die fantastische strakke billen!
Net als bij het beeld van Donatello dat vorige week werd behandeld moet ook het beeld van Cellini het niet hebben van een groots spektakel, een groots gevecht dat wordt gadegeslagen door omstanders die de strijders opjutten. De strijd is tot rust gekomen en beslist door de persoon die nu met een groots overwinningsgebaar zijn trofee naar boven houdt en aan de beschouwer toont. Net als bij de Maria Magdalena van Donatello moet ook het beeld van Cellini het hebben van de kracht en uitstraling van slechts één persoon.
Het beeld stelt het moment voor waarop Perseus zojuist het hoofd van Medusa met zijn zwaard heeft afgeslagen. Hij heeft het van de grond opgepakt en in zijn opgeheven hand houdt hij het aan de slangenharen naar boven. De kronkelende slangen zien er met hun glibberige huid realistisch en schitterend huiveringwekkend uit.
Het lijkt er sterk op dat Cellini hier op een shockeffect uit was. Hij lijkt zich te hebben voorgesteld dat het hoofd van Medusa niet in één klap van de romp gescheiden was en dat Perseus verder het hoofd krachtig van de romp heeft getrokken! Spieren, ingewanden, pezen en aderen lijken met geweld uit romp te zijn losgetrokken en bungelen nu onder het hoofd. Dit heeft beneden nog een vervolg. Daar ligt het onthoofde lichaam van Medusa op het strijdtoneel en komt er nog van alles uit haar romp.
We zien dat het bloed krachtig uit de hals spuit, de onthoofding heeft nog maar een enkele tel geleden plaatsgevonden.
Onder de voeten van Perseus ligt het onthoofde lichaam van Medusa. Op de sokkel was maar weinig plaats. Cellini heeft daarom de benen langs de zijkant van haar lichaam geplaatst, en wel op zo’n manier dat haar rechterbeen langs haar linkerzijde ligt. Zo zien we op de foto onder haar linkerhand de onderkant van haar rechtervoet!
De rechterarm van Medusa hangt langs de zijkant van de sokkel naar beneden.
De betekenis van het beeld van Cellini in Florence: een politieke boodschap
Het beeld van David (1501 en 1504) is natuurlijk door Michelangelo nooit bedoeld als tegenhanger van het beeld van Perseus en Medusa (1545) door Cellini dat van veel latere datum is. De beelden worden door hun opstelling wel fraai met elkaar in verband gebracht. Het beeld van Michelangelo is van belang voor een goed begrip van het beeld van Cellini! We zullen zien dat de beelden een soortgelijke politieke boodschap uitdragen.
Op bovenstaande foto lijkt het erop alsof de twee helden elkaar aankijken. David houdt in zijn rechterhand een flinke kei (alleen te zien wanneer u achter het originele beeld gaat staan in de Galleria dell’Accademia in de stad). Met zijn linkerhand pakt hij de riem van zijn slinger die over zijn schouder hangt. Hij kijkt in de geconcentreerd in de verte en lijkt iedere beweging van zijn tegenstander Goliath in de gaten te hebben. Door de blik van David vermoeden wij de reus op enige afstand van de herder. Ondanks het feit dat zijn tegenstander er niet is voelen we dat hij op het punt staat de slinger over zijn schouder naar voren trekken, de kei erin te leggen en die naar het hoofd van de reus te slingeren. Met deze overwinning was het joodse volk nu gevrijwaard van de Filistijnse overheersing. Zo was het oorspronkelijk bedoeld door Michelangelo. Als symbool van de stadsrepubliek was het originele beeld voor de regeringszetel van de stad geplaatst: het Palazzo Vecchio. Daar staat de replica nog steeds! Een tweede kopie van het beeld kwam te staan op het Piazzale Michelangelo, het hoogste punt van Florence. David kijkt uit over de stad; hij beschermt Florence en haar inwoners.
Replica van de David van Michelangelo op het Piazzale Michelangelo in Florence
De drie beelden van David in Florence geven wel aan dat de Bijbelse held symbolisch werd opgevat als beschermer van de stad en behoeder voor het kwade. Ook andere beelden in de loggia hebben een soortgelijke politieke betekenis die is gericht op vrijheid en macht. Zo staat ook Donatello's beeld met Judith die met opgeheven zwaard op het punt staat Holofernes het hoofd af te hakken (1457-1464) en daarmee haar volk voor overheersing had behoed in hetzelfde teken. Ook Judith werd beschouwd als het symbool van vrijheid en overwinning in een rechtvaardige zaak. Dit werd symbolisch opgevat door Florence. De stad moest immers geregeld in het strijdperk treden om zich te vrijwaren van overheersing door buitenlandse mogendheden. De geschiedenis van Florence leert dat de relatief kleine maar ongelooflijk welvarende stadstaat Florence ook een welkome buit was voor andere Italiaanse stadstaten. Hiervoor moest Florence dus altijd op haar hoede zijn.
Voor De Medici magistraten kwam daar nog eens bij dat zij ook rekening moesten houden met machtige tegenstanders van binnen uit! Andere families, godsdienstige fanatiekelingen, ontevreden burgers en opstandelingen wilden maar al te graag de poten onder hun regeringszetels wegzagen. Ook de familie De Medici moest dus altijd alert zijn!
Politiek gewin met een oud verhaal
Evenals Goliath en Holofernes wordt ook Medusa hier opgevoerd als personificatie van het kwade dat geëlimineerd moet worden. Zo was het in de klassieke oudheid en zo was het ook gedurende de Renaissance in Florence! Net als David en Judith wordt Perseus gepresenteerd als bevrijder van zijn volk. Cosimo I gaf Cellini de opdracht voor het beeld om het toe te voegen aan de beeldhouwwerken die al op het Piazza della Signoria waren opgesteld. Samen met de andere beelden moest het de militaire macht en het gezag van de Medici uitstralen.
Het is van belang te weten dat de Medici in 1494 én in 1527 uit Florence waren verdreven. Cosimo I de Medici wist in 1537 de macht van de Medici over Florence weer te herstellen. Maar hij was gewaarschuwd! Met een streng regiem hield hij het volk onder de duim. Hij heerste van 1537 tot aan zijn dood in 1574 over de stad.
Met de opdracht aan Cellini wilde Cosimo I een sterke indruk maken en zich vereenzelvigen met de held Perseus die geen enkele tegenstander vreest en alle beproevingen doorstaat! Achter Cosimo kan Florence zich schuilen en veilig voelen.
Het was heel gebruikelijk gedurende de Renaissance dat een familie of een persoon zich identificeerde met een grote held uit de klassieke mythologie. In dit geval was het een illustratie van de overwinning van het goede op het kwade en fungeerde het als symbool van de overwinning van de Medici op de aanhangers van een republiek die de familie in 1494 uit de stad hadden verdreven.
Cellini's standbeeld was bedoeld als een publieke waarschuwing aan de bevolking. De opdrachtgever wilde met het beeld potentiële oproerkraaiers de gevaren van afwijkende meningen laten inzien. Hij wilde wilde uitstralen dat er met hem niet te spotten valt.
In de tijd van Cosimo I werd de loggia onder andere gebruikt voor openbare executies van tegenstanders van het bewind van De Medici. Het beeld met als zijn afschuwelijk realistische details staat zó aan de voorkant van loggia opgesteld dat de toeschouwers de indruk krijgen dat Perseus het met zijn zwaard op hen heeft gemunt!
Op de oude voorbeelden van het onderwerp zagen we dat Perseus naar het hoofd van zijn slachtoffer kijkt. Bij het beeld van Cellini richt Perseus de ogen naar beneden, naar de mensen op het plein! Daar komt nog bij dat Perseus het volk het hoofd van zijn slachtoffer toont: dit staat jullie te wachten wanneer je je niet gedraagt zoals ik, Cosimo I dat wil. Ook de verstenende werking van het hoofd van Medusa vergrootte de afschrikwekkende kracht van het beeld op de mensen op het plein. In die zin moet het beeld voor oproerkraaiers, tegenstanders van het regiem wel dreigend en afschrikkend zijn geweest. Reden temeer om je gedeisd te houden! Op deze manier werd het oude klassieke verhaal geactualiseerd. Ook dat was heel gebruikelijk in de Renaissance! ... en wat een schitterende helm met die vleugels.
Sokkel
Het beeld staat op een vierkante witmarmeren sokkel met in de nissen bronzen beelden van de hoofrolspelers uit het verhaal van Perseus en Medusa ... behalve Medusa! en een reliëfpaneel met de geschiedenis van Perseus en Adromeda.
Danaë met de jonge Perseus Athena
Zeus Hermes
Cellini, reliëf op de sokkel, met de redding van Andromeda, Bargello Museum, Florence
Detail: Cellini, redding van Andromeda
Linksonder duikt het zeemonster op uit de zee. Andromeda kijkt om naar haar bedroefde ouders en schreeuwt het uit van angst. De jongeman tussen hen in is Perseus die fanatiek uitroept dat hij Adromeda zal redden. De kleine man links van hem is waarschijnlijk Phineus, die niets onderneemt om zijn aanstaande bruid te redden. In de lucht komt Perseus aangesneld om zich te meten met het monster en zijn geliefde voor de vraatzucht van het ondier te behoeden.
In het reliëf leest men een allegorie van het huwelijk van Perseus / Cosimo I met zijn bruid Andromeda / Florence. Perseus-Cosimo snelt door de lucht naar beneden om zijn bruid Andromeda-Florence te redden
Cellini zal tevreden zijn geweest over het werk. Hij schreef zijn naam op de band die over Perseus’ borst loopt: BENVENVTVS CELLINVS CIVIS FLOR FACIEBAT MDLIII”: Benvenuto Cellini, burger van Florence, maakte dit, 1553.
Een enkel kunstwerk ná Cellini
Caravaggio, Schild met het hoofd van Medusa, olieverf op doek op een houten schild: 55x58 cm, 1598 Uffizi, Florence`
We hebben het al gezien: een schild met daarop het afgehouwen hoofd van Medusa komt al vanaf de klassieke tijd voor als kwaad afwerend middel. Maar nergens werd dat hoofd zo pijnlijk realistisch op het schild aangebracht als bij Caravaggio.
Het lijkt er sterk op dat de schilder ernaar streefde het hoofd zo afschrikwekkend mogelijk voor te stellen, alsof het hoofd, direct nadat het door Perseus van de romp is gescheiden op het schild van Athena werd bevestigd. Zij was de godin van de met redelijkheid en met wijsheid gevoerde oorlog; de strijd voor de goede zaak. Vanaf dat moment moest het de vijanden van de Godin van de oorlog verstenen.
Het schilderij was een opdracht van Kardinaal Francesco Maria del Monte die het cadeau deed aan groothertog Ferdinando I de' Medici. De opdrachtgever sloot met zijn geschenk aan bij de traditie waarin De Medici het hoofd van Medusa gebruikten als teken van hun eigen afschrikwekkende militaire macht ... en dat niemand het maar in zijn hoofd haalt tegen hen in het geweer te komen!
detail van het schild met het afgehouwen hoofd van Medusa, Caravaggio
Bernini, de buste van Medusa, Musei Capitolini, Rome,
marmeren beeld: h. 68 cm, 1644-1648
In tegenstelling tot andere afbeeldingen van de Medusa, wordt Medusa door Bernini niet afgebeeld als een overwonnen figuur met afgehakt hoofd, maar als een monster, levend en mooi. 'Bernini's beslissing om een marmeren sculptuur te maken, kan een soort visuele woordspeling op de mythe zijn - het creëren van een stenen versie van een levend wezen dat mensen in steen zou kunnen veranderen.' (Irving Lavin)
Het beeld van Bernini heeft iets sensueels en vormt wellicht een goede opmaat om uit te kijken naar het artikel van de volgende week over De Extase van Theresia van dezelfde kunstenaar.
Gebruikte literatuur - Gustav Schwab, Griekse mythen en sagen, Utrecht, 1956
- Eric Noorman en Wilfried Uiterhoeve, Van Achilles tot Zeus, Thema’s uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater, Nijmegen, 1987
- Irving Lavin, Bernini's Buste van de Medusa: An Awful Pun, 1996, Nijmegen
- Ovidius Metamorphosen, vertaling M. D'Hane-Scheltema, Amsterdam, 1998
De aangehaalde citaten in dit artikel zijn gebaseerd op dit boek.
- Wikipedia: artikelen over Perseus en Medusa, Judith en Holofernes, Cellini, Perseus met het hoofd van Medusa, geraadpleegd op 19-01-2023
P.S. Twee weken geleden heb ik u gevraagd om een vrijwillige bijdrage ten behoeve van deze blog. Ook degenen die dat afgelopen week hebben gedaan dank ik hartelijk voor de royale manier waarop u daaraan gevolg hebt gegeven.
Uw bijdragen betekenen niet alleen een financiële ondersteuning maar ook een blijk van waardering voor de artikelen. Zeker dat laatste geeft mij het prettige gevoel met deze blog op de juiste weg te zitten.
Comentários