Kerstmis 2023, een kerstverhaal over Jozef

Maria: Ik ben rein en ik heb geen gemeenschap met een man gehad.

Jozef: En dat kind in je, waar komt dat dan vandaan?

Maria: Zo waar de Heer, mijn God, leeft, ik weet niet waar het vandaan komt.

gedeelte van de conversatie tussen Jozef en Maria

in het Proto-evangelie van Jacobus (ca. 150 n.Chr.)

De onthulling van het geheim van Jozef

Inleiding

Een van de aardige dingen voor de kunstliefhebber die door Vlaanderen reist , is dat hij niet alleen in belangrijke steden als Antwerpen, Brugge, Gent, en Leuven, maar dat hij ook in kleinere steden en dorpen onverwachts oog in oog kan komen te staan met een bijzonder kunstwerk. Zoiets overkwam mij in Hoogstraten, zeker alweer twintig jaar geleden. Ik was daar met een groep en we deden het stadje aan om een bezoek te brengen aan het plaatselijke begijnhof, een van de mooiste begijnhoven van Vlaanderen. In het museum van het begijnhof trof ik een folder aan van de Sint Katharinakerk in Hoogstraten. In die folder stond een foto van het schilderij ‘Taferelen uit het leven van Jozef’ van een onbekende meester. We hadden wat tijd over en liepen naar de Katharinakerk … we werden werkelijk niet teleur gesteld! Het langwerpige paneel vormt het onderwerp van het kerstartikel van dit jaar.

Als voorbereiding op dat schilderij is het goed om eerst eens te kijken naar een veel voorkomend thema in de beeldende kunst van de late middeleeuwen én een schilderij van Robert Campin (ca. 1378-1444) alias de Meester van Flémalle.

Het huwelijk van Jozef en Maria

In het Nieuwe Testament lezen we vrijwel niets over de manier waarop de ouders van Jezus elkaar hebben leren kennen. We lezen ook niets over hun huwelijk. Alleen uit het Evangelie van Mattheus vernemen we dat Maria verloofd was met Jozef en vóórdat zij gingen samenwonen was zij zwanger van de Heilige Geest.

Toen Jozef begreep dat Maria zwanger was dacht hij daar het zijne van. Maar, omdat Jozef een rechtschapen man was wilde hij haar niet in opspraak brengen en besloot zonder ophef bij haar weg te gaan. Een overspelige vrouw zou zonder pardon moeten worden gestenigd (Deuteronomium 22: 13-20). Toen verscheen in een droom een engel die tegen hem zei: “Jozef vrees niet Maria tot u te nemen, want wat in haar is, is verwekt door de Heilige Geest.” Dat was blijkbaar duidelijke taal voor Jozef en toen hij wakker werd nam hij Maria bij zich als vrouw, maar hij had geen gemeenschap met haar. (Mattheus 1: 18-25)

Op het schilderij van een anonieme Duitse kunstenaar hebben wij een aardig doorkijkje in de huiskamer van Jozef en Maria. Maria is aan het handwerken. Links staat een kistje met verschillende kleuren wol op de grond. Aan haar andere kant staat op tafel een geopend rieten doosje met handwerkspullen. Rechtsachter op die tafel heeft zij een streng blauwe wol opgespannen. Ongetwijfeld is zij, nu zij in blijde verwachting is druk in de weer met de kleertjes voor haar kindje. Jozef staat op het punt het huis uit te lopen. Hij heeft een stok in de handen en wil Maria verlaten. Hij kijkt achterom en ziet de engel met de tekstband: ‘dat wat in haar is, is van de Heilige Geest’.

Het apocriefe-evangelie van Jacobus, de uitverkiezing van Jozef

Het apocriefe Proto-evangelie van Jacobus (ca. 150 n.Chr.) geeft meer informatie over de eerste maanden van het stel. Maria was al op driejarige leeftijd door haar ouders naar de tempel gebracht waar zij ‘toenam in alle deugden en zich verheugde in de aanschouwing van God’. Maria wordt een ‘groot meisje’ en er ontstaat onrust onder de tempelpriesters: “Zie, Maria is twaalf jaar geworden in de tempel van de Heer. Wat moeten wij nu met haar doen om te voorkomen dat zij het heiligdom van de Heer verontreinigt?” Zij realiseren zich dat Maria de geslachtsrijpe leeftijd nadert. De priesters zijn bang dat ‘... zij door haar bloedvloeiing de tempel van God zal verontreinigen’. Dat moesten de priesters te allen tijde zien te voorkomen! Zij besluiten Maria uit te huwelijken. Zij kunnen kiezen uit een aantal kandidaten. Een van hen is Jozef, de timmerman, hij is weduwnaar. In de apocriefe Geschiedenis van Jozef de timmerman (4de-5de eeuw) vertelt Jezus over zijn vader dat hij veertig jaar was toen hij voor de eerste maal trouwde. Na 49 jaar getrouwd te zijn geweest stierf zijn vrouw. Op de dag van de uithuwelijking van Maria was Jozef een jaar weduwnaar. Hij was naar de tempel gekomen om zijn overleden vrouw te herdenken. Jozef moet toen dus ongeveer 90 jaar zijn geweest.

Om uit te maken wie Maria als bruid zou krijgen werd bepaald een oordeel aan God te vragen. De aanwezige mannen moesten hun staf inleveren bij de hogepriester van de tempel. Dit idee gaat terug op de uitverkiezing van Aäron tot hogepriester (Numeri 17, 16-26). Degene wiens dorre staf, net als die van Aäron zou gaan bloeien, zou de door God uitverkoren bruidegom van Maria worden. De hogepriester verzamelt de stokken, ook die van Jozef en gaat ermee naar het altaar om te bidden en het oordeel van God af te smeken. Na het gebed geeft hij ieder van de mannen hun stok weer terug. Het Proto-evangelie vertelt, dat toen Jozef zijn stok van de priester aannam deze in bloei stond. Er wordt ook verteld dat er een duif naar de stok van Jozef vliegt. Met deze tekens had God Jozef aangewezen als de man voor Maria.

Givannino dei Grassi, miniatuur in het Getijdenboek van de Visconti,

huwelijk van Jozef en Maria, ca.1400, Galleria degli Uffizi, Floren­ce

In de beeldende kunst komt de in bloei staande staf van Jozef veel vaker voor dan de duif die erop zit. De voorkeur komt voort uit het feit dat men in de plotseling in bloei staande stok een symbool voor Maria’s maagdelijkheid was gaan zien. De staf was, net als Maria immers niet bevrucht en stond toch in bloei!

Op de miniatuur in het Getijdenboek van de Visconti zien we zowel de bloeiende staf als de duif. 

Tussen de witte bloesem en de uitgelopen blaadjes van de stok van Jozef is een witte duif neergestreken. Het dier fladdert nog wat met zijn vleugels. Een aantal mededingers staat met hun stokken achter Jozef. De priester in het midden houdt de pols van Maria en Jozef vast. Hij heeft hun handen naar elkaar gebracht en Jozef schuift een ring om de vinger van zijn bruid. Ook achter de priester zien we een aantal mannen met hun stokken. 

Rechts op de miniatuur richt de woede van een aantal teleurgestelde mededingers naar de hand van Maria, zich op hun stok. Zij tonen hun verontwaardiging over het feit dat zij niet zijn uitverkozen, door hun stok over de knie of boven hun hoofd doormidden te breken.

Robert Campin, het huwelijk van Jozef en Maria

Uit het Proto-evangelie van Jacobus vernemen we nog een aardige toevoeging op Gods uitverkiezing van Jozef tot bruidegom van Maria. Jozef was slechts naar de tempel gekomen om te bidden voor zijn vrouw die op die dag precies een jaar geleden was overleden. Toen de hogepriester ook zíjn stok wilde hebben maakte Jozef duidelijk dat hij geen interesse had in een nieuw huwelijk. Daar komt nog bij dat Jozef het ongepast vond dat hij als oude man moest meedingen naar de hand van zo'n jong meisje. Jozef had dus zijn bedenkingen! De hogepriester voerde slechts aan: “U bent hier niet voor niets!” Hiermee wordt gesuggereerd dat in de aanwezigheid van Jozef op deze bijzondere dag, een hemelse bedoeling schuilt.

Nadat voor iedereen duidelijk was geworden dat Jozef was uitverkoren sprak de priester: “Gij zijt aangewezen, de maagd des Heren naar uw huis te brengen en haar maagdelijkheid te behoeden”. In een laatste poging het huwelijk te voorkomen werpt Jozef tegen dat hij al enkele kinderen heeft: “Ik heb al zonen en ik ben oud en zij is jong. Ik vrees dat de mannen van Israël mij zullen uitlachen.” Hoe kan hij deze vrouw beschermen? De priester maakt aan alle twijfel een einde door Jozef erop te wijzen dat God hem heeft uitgekozen. De priester overtuigt Jozef dat hem Gods wraak wacht wanneer hij bij zijn weigering blijft. Jozef kan niet anders dan het huwelijk accepteren en neemt zijn bruid mee naar zijn huis.

Als timmerman was Jozef, in de versie van het Proto-evangelie van Jacobus in de omgeving van Nazareth bezig met het bouwen van huizen. Hij zegt tegen zijn vrouw: “Maria, ik heb je uit de tempel van de Heer ontvangen en nu laat ik je in mijn huis achter en ga weg om huizen te bouwen, daarna zal ik bij je terugkomen. De Heer zal je bewaren.” Jozef verlaat het huis en niet veel later bezoekt de engel Maria om haar mee te delen dat zij is uitverkoren om de moeder van de Zoon van God te worden.

Robert Campin (1375-1444), De uitverkiezing van Jozef en zijn huwelijk met Maria, olieverf op paneel: 76,5 x 88 cm., ca. 1438-’40,

Museo Nacional del Prado, Madrid.

Het schilderij moet het linkerpaneel zijn geweest van een verder verloren gegaan altaarstuk. Op de achterkant van het paneel zien we namelijk een grisaille van de heilige Jacobus of de heilige Judocus en de heilige Clara van Assisi. Het moet het linkerpaneel zijn van dat altaarstuk omdat Jacobus naar rechts kijkt, naar het andere paneel dat zichtbaar was wanneer het altaarstuk was gesloten en dus de beide panelen naar elkaar waren toegedraaid. 

Robert Campin, de heiligen Jacobus of Judocus en Clara, achterzijde van het paneel met het huwelijk van Jozef en Maria, Museo del Prado

Robert Campin behoort samen met Jan van Eyck tot de grondleggers van de school van de Vlaamse primitieven. Hoe krijgen de Vlaamse kunstenaars uit die tijd het toch voor elkaar dat op de zijluiken van de altaarstukken met grisaille de suggestie wordt gewekt dat wij te maken hebben met beeldhouwwerk dat rondom vrij in een nis is geplaatst. Door de licht-donkerwerking ervaren we het volume van hun gestalten en van de kleding met de diepe schaduwen in de plooien. Kijk ook eens naar de schaduw die het hoofd en de schouder van de heilige werpen op de bovenkant van de nis, de schaduw van de pelgrimsstaf van Jacobus op de muur die doorloopt tot aan de punt van de stok op de grond en naar de suggestie van ruimte en de illusie die wordt opgeroepen alsof de apostel met zijn linkervoet werkelijk van de sokkel stapt!

Links in de achtergrond, onder de koepel van de tempel knielt de hogepriester voor een altaar. Hij houdt de handen gevouwen en kijkt naar boven. Hij smeekt God om een oordeel uit te spreken en daarmee een van de mannen die zich rondom hem hebben verzameld aan te wijzen als de man van Maria.

De meeste mannen die zich rondom het altaar hebben verzameld houden een stok vast. Die stokken hebben eigenlijk meer weg van smalle takjes of van een soort dunne rietstengel! De meeste mannen kijken gespannen naar het altaar en sluiten zich aan bij het gebed van de priester. Maria is afwezig bij het oordeel dat over haar toekomst beslist!

Het is ook even zoeken naar Jozef! Maar wanneer we de blikrichting van de mannen rechts van de pilaar in de rechterbenedenhoek van het detail volgen en ook de kant op kijken die de man met het gele kleed met zijn linkerhand aanwijst zien we Jozef in de linker benedenhoek. Hij draagt een grijze mantel met rode binnenvoering. De man in het geel wijst de mannen rechts van hem op de onthulling van het geheim van Jozef!

Jozef kijkt verontwaardigd naar de man direct rechts van hem. Door de mantel van Jozef open te trekken onthult hij wat Jozef geheim had willen houden!

In de visie van Robert Campin had  Jozef gemerkt dat er iets bijzonders met zijn staf aan de hand was. Tijdens het gebed van de hogepriester kreeg hij in de gaten dat er groene scheutjes uit zijn stok kwamen. Niet veel later moet hij ook de groene blaadjes hebben gezien en iets later de knoppen en weer iets later de witte bloempjes. Door zijn stok vlug onder zijn mantel te verbergen hoopte hij de schade te kunnen beperken. En nu als de wiedeweerga ervandoor, zo snel mogelijk maar ook weer niet al te opvallend zien weg te komen!

Op het schilderij van Robert Campin keert Jozef zijn rug naar de binnenruimte van de tempel. Hij wil de heilige ruimte heimelijk via de trap verlaten.

Iemand was het echter blijkbaar toch opgevallen en trekt de mantel van Jozef weg. Nu is er geen ontsnappen meer aan. Hij is de klos! Meteen na zijn uitverkiezing wordt hij door de hogepriester met Maria in de echt verbonden. 

Onder zijn mantel hield Jozef zijn in bloei staande stok verborgen.

Onder het gotische portaal, dat grotendeels los staat van de tempel daarachter, vindt de huwelijkssluiting plaats. 

Met haar serene gelaat, haar roodblonde golvende lokken en met de kroon en haar broche die met parels, robijnen en saffieren zijn bezet ziet de bruid er werkelijk schitterend uit.

 Ik heb de indruk dat Jozef nog steeds niet blij is met de situatie waarin hij verzeild is geraakt! Hij staat er echt wat beteuterd bij! Hij houdt de bloeiende staf losjes vast tussen zijn duim en wijsvinger.

Voor zover ik weet wordt het verhaal van Jozef die stilletjes probeert de tempel te verlaten, nergens verteld. Het lijkt gebaseerd te zijn op een fraaie inval van de kunstenaar die maar weinig navolging in de beeldende kunst heeft gehad. De meester van het paneel in de Sint Katharinakerk in Hoogstraten lijkt vrijwel de enige die het motief ook geschilderd heeft.

Paneel met taferelen uit het leven van de Heilige Jozef in de Sint Katharinakerk in Hoogstraten

Onbekende meester, taferelen uit het leven van de Heilige Jozef, olieverf op paneel: 64 x 204 cm., ca. 1490-1500, naar Robert Campin,

Sint Katharinakerk, Hoogstraten

Het linker gedeelte van het paneel in Hoogstraten toont zoveel overeenkomsten met het bewaard gebleven linkerpaneel van het altaarstuk van Robert Campin in het Prado, dat algemeen wordt aangenomen dat de onbekende kunstenaar zijn schilderij heeft geschilderd, aan de hand van het linkerpaneel van het verder verloren gegane altaarstuk van Robert Campin.

De onbekende meester van het schilderij in Hoogstraten brengt het verhaal op het brede paneel als een doorlopend geheel. Zo lopen de gebouwen en ook de landschappen waarin de verschillende taferelen zich afspelen voor het oog op een logische wijze over de volle breedte van het paneel door. Wellicht was dat ook al het geval op het schilderij van Robert Campin.

Om de vergelijking wat gemakkelijker te maken laat ik hieronder nog een keer het schilderij zien van Robert Campin en daaronder de linkerkant van het schilderij in Hoogstraten. 

Robert Campin, de uitverkiezing van Jozef en zijn huwelijk met Maria

Detail paneel met taferelen uit het leven van de Heilige Jozef met de uitverkiezing van Jozef en zijn huwelijk met Maria

Bij nadere inspectie wordt duidelijk dat wij niet kunnen spreken van een klakkeloze kopie. Het geheel oogt wat volkser. Daarnaast zijn er veel details die een duidelijk verschil laten zien met het paneel van Robert Campin. Daar heeft onze onbekende meester zijn eigen keuzes gemaakt. Die keuzes lijken vooral het resultaat te zijn van een voorkeur voor de gemakkelijkste weg. Zo heeft hij er bijvoorbeeld niet voor gekozen om de schitterende kleine beeldhouwwerkjes in de archivolten van het portaal van het originele schilderij over te nemen.

De overeenkomsten tussen de twee voorstellingen zijn echter zo frappant dat we er niet aan hoeven te twijfelen dat de onbekende kunstenaar zijn schilderij in de Sint Katharinakerk van Hoogstraten heeft gemaakt met kennis van het schilderij van Robert Campin.

Wanneer de onbekende kunstenaar het bewaard gebleven linker zijluik heeft gebruikt als uitgangspunt voor het linkerdeel van zijn schilderij is het heel waarschijnlijk dat hij ook het middenpaneel en het rechter zijluik van het verdwenen altaarstuk van Robert Campin heeft gebruikt als basis voor het gedeelte in het midden en de zijkant van het paneel in Hoogstraten. Aan de hand van het paneel in de Sint Katharinakerk kunnen we dan een reconstructie maken van de taferelen op het verloren gegane middenpaneel en het rechter zijluik van het altaarstuk van Robert Campin. Op het middenpaneel van diens schilderij moet een voorstelling van de geboorte van Jezus te zien zijn geweest en op het rechterluik toonde Jozef zijn berouw over zijn ongeloof in de maagdelijkheid van Maria en krijgt hij van een engel de opdracht om naar Egypte te vluchten.          

       Detail linkerzijde van het paneel in de Sint Katharinakerk

In de linker bovenhoek heeft de hogepriester de stokken van de huwelijkskandidaten in een soort standaard geplaatst die normaal voor kaarsen zal worden gebruikt. Hij is nu bezig met de stokken weer terug te geven aan de eigenaar. Dat moet wel het geval zijn want op de voorgrond heeft Jozef zijn bloeiende stok al in de hand. De man links van hem trekt de mantel van Jozef open en wijst een aantal andere mannen op het wonder.  

Een tempelbezoeker pakt Jozef bij zijn mantel en wijst hem aan als de uitverkoren bruidegom van Maria. Jozef houdt zijn in bloei staande stok in de hand.

 Detail linkerzijde paneel Sint Katharinakerk, de huwelijkssluiting van Jozef en Maria

Thuiskomst van Jozef

We hebben al gezien dat Jozef, nadat hij Maria naar zijn huis had gebracht haar vrijwel direct alleen achter laat, omdat hij bezig was met het bouwen van huizen. Na zijn vertrek had Maria van de engel vernomen dat zij moeder zou worden. In de versie van het Proto-evangelie van Jacobus komt Jozef na zes maanden weer thuis: “Zo werd het voor haar de zesde maand en zie, Jozef keerde terug van de huizen die hij had gebouwd. Toen hij zijn huis binnenging bemerkte hij dat zij zwanger was. Hij sloeg zich voor het hoofd, wierp zich op het rouwkleed op de grond, weende bitter en zei: Met welke ogen moet ik opzien naar de Heer, mijn God? En wat moet ik bidden vanwege dit meisje? Want als maagd heb ik haar uit de tempel van de Heer mijn God, o­ntvangen en ik heb haar niet beschermd. Wie heeft mij bedrogen? Wie heeft deze zonde in mijn huis begaan en haar o­nteerd? Heeft zich bij mij soms de geschiedenis van Adam herhaald? Want zoals de slang kwam en Eva alleen aantrof en haar verleidde, zo is het ook bij mij gebeurd. En Jozef stond op van het rouwkleed, riep Maria en zei tegen haar: “Jij die Gods lievelingskind was, waarom heb je dit gedaan? Ben je de Heer, jouw God vergeten? Waarom heb je je vernederd. Jij die in het allerheiligste van de tempel bent opgevoed en voedsel kreeg uit de handen van een engel?” Maria huilde bitter en zei: “Ik ben rein en ik heb geen gemeenschap gehad met een man.” En Jozef zei tot haar: “En het kind in je, waar komt dat dan vandaan?” Maar Maria antwoordde: “Zo waar, de Heer, mijn God, leeft, ik weet niet waar het vandaan komt.”

Rechts boven het tafereel met de huwelijkssluiting van Jozef en Maria komt Jozef na gedane arbeid weer thuis en ziet dat zijn vrouw zwanger is. Waarschijnlijk heeft de kunstenaar Maria geheel in witte kleding afgebeeld om haar maagdelijkheid te benadrukken. 

We zagen al dat Mattheus vertelt dat Jozef in stilte Maria wilde verlaten. De auteur van het Proto-evangelie van Jacobus beschrijft het voorval ongeveer hetzelfde.

Op het paneel lezen we in het Latijn de woorden uit het Evangelie van Mattheus: JOSEPH FILI DA(VI)D NOLI TIM(RE) ACCIPE MARIA(M) C(ON)JUGE(M) TUA(M) QUOD IN EA NATU(S) E(T) DE SP(I)RI(TU) S(AN)C(T)O EST: ‘Jozef, zoon van David, vrees niet Maria uw vrouw tot u te nemen; want wat in haar geboren is, is van de Heilige Geest.’ … Zij zal een zoon baren en gij zult hem Jezus noemen, want hij zal zijn volk verlossen van hun zonden.

Tussen de voorstellingen van de thuiskomst van Jozef en de voorstelling van zijn droom en de engel die Jozef duidelijk maakt dat het allemaal gaat zoals men het in de hemel heeft bedoeld, is op de voorgrond van het paneel de geboorte van Jezus in een stal afgebeeld. 

Detail, middengedeelte van paneel in de Sint Katharinakerk, de geboorte van Jezus

In het artikel Kerstmis 2022: over licht in de duisternis en verering en herkenning (17 dec. 2022) schrijf ik uitgebreid over de kloosterzuster en mystica Birgitta van Zweden (1303-1373). Haar Revelaties of Openbaringen zijn van groot belang geweest voor de geheel nieuwe manier waarop de geboorte van Jezus vanaf ca. 1400 werd voorgesteld. Men beschikte nu over een ooggetuigenverslag! Het grote verschil is dat Maria niet meer op haar kraambed ligt, maar knielt voor haar pasgeboren Zoon.

Tijdens de pelgrimstocht die Birgitta naar het Heilig Land ondernam (ca. 1360 - ca 1370), was zij vanuit Jeruzalem naar Bethlehem getrokken. Daar wilde zij de geboorteplaats van Jezus bezoeken. Vanaf het moment dat Birgitta Bethlehem naderde werd haar in visioenen door Maria zelf(!) geopenbaard wat er zich in de kerstnacht had afgespeeld. Birgitta beleeft én beschrijft haar visioenen alsof zij echt bij de geboorte van Jezus aanwezig is:

“Toen ik bij de kribbe van de Heer in Bethlehem was, zag ik Maria, een Maagd van wonderbare schoonheid. Zij is gehuld in een blauwe mantel en een fijngeweven onderkleed. Samen met Jozef, een oude eerbiedwaardige man en met hun os en ezel zijn zij een grot ingegaan. Jozef bindt de dieren vast aan de kribbe. Hij gaat naar buiten en komt terug met een brandende kaars en bevestigt die aan de wand. Daarna verlaat hij opnieuw de grot om niet bij de geboorte aanwezig te zijn. Maria ontdoet zich van haar schoeisel en van haar mantel en verwijdert de sluier van haar hoofd. Slechts gekleed in haar witte tuniek en met haar haren die als goudblonde lokken losjes over haar schouders vallen knielt zij neer met haar rug tegen de kribbe. In een toestand van extase en verzonken in contemplatie en opgenomen in hemelse zoetheid brengt de Maagd plotseling, zonder dat zij daar iets van voelt haar Zoon ter wereld. Van hem gaat zo’n onuitsprekelijk hemels licht en zulke glans uit, dat het sterker is dan het licht van de zon en de kaars van Jozef in duisternis hult. … En tegelijkertijd zie ik dat glorieuze naakte Kind op de grond liggen. Hij is vrij van iedere smet en onreinheid. Dan zingen de engelen en toen de Maagd voelde dat ze haar kind had gebaard, aanbidt ze hem onmiddellijk, haar handen gevouwen en het hoofd gebogen zeggend: "Wees welkom mijn God, mijn Heer, mijn Zoon." Het kind bibbert van de kou en huilt om de hardheid van de grond. Hij strekt zijn armpjes uit naar zijn moeder. Dan neemt Maria hem met moederlijke tederheid tot zich en drukt hem tegen haar borst en wang en verwarmt hem met grote vreugde. Zijn lichaam, armpjes en beentjes wikkelt zij eerst in linnen en dan in wollen doeken. En toen zij dit alles had gedaan komt Jozef binnen, hij werpt zich op de grond, aanbidt zijn Zoon en weent van vreugde.” (tekst grotendeels overgenomen uit Mak.) 

De meester van het schilderij in Hoogstraten heeft veel elementen uit de beschrijving van Birgitta overgenomen. Rechts komt Jozef met de brandende kaars aangelopen. Precies zoals Birgitta beschrijft knielt Maria op de mantel die zij voor haar bevalling heeft uitgetrokken en op de grond heeft gelegd. Ook de sluier heeft zij afgedaan. ... "Dan zingen de engelen en wanneer de Maagd voelt dat zij haar kind heeft gebaard aabidt zij hem met gebogen hoofd en gevouwen handen in haar witte tuniek en haar loshangende haren die als goudblonde lokken losjes over haar schouders vallen." Voor haar ligt Jezus op haar blauwe mantel … zonder kleertjes. Ook de engelen die Birgitta hoorde zingen werden door de kunstenaar in beeld gebracht; zij scharen zich ook in aanbidding rondom de pasgeborene.

Een van de aandoenlijke details op het paneel in Hoogstraten stelt Jozef voor die knielt voor Maria. Het is niet duidelijk wat hier precies wordt voorgesteld. Velen spreken de veronderstelling uit dat Jozef Maria om vergeving vraagt voor zijn ongeloof in haar maagdelijkheid. Enige basis daarvoor lezen we in het Proto-evangelie van Jacobus: “En Jozef stond op uit zijn slaap, en prees de God van Israël, die hem deze genade bewezen had, en hij hield haar o­nder zijn hoede.” Maar in deze tekst wordt hulde gebracht aan God en niet aan Maria. Men zou daartegen kunnen inbrengen dat God via Maria wordt geprezen!

Anderen veronderstellen dat het hier zou kunnen gaan om Maria en Jozef die op het punt zouden staan om naar Egypte te vluchten. Er wordt dan gewezen op de mantel die Maria aan heeft en de fraai geschilderde verzameling timmermanswerktuigen die Jozef op zijn rug tussen zijn riem heeft gestoken. Op de grond liggen nog meer van die dingen. Het komt overeen met sommige afbeeldingen van de vlucht naar Egypte waarop Jozef soms met een zaag en soms ook nog met ander timmermansgereedschap wordt afgebeeld. Kennelijk wilde hij als timmerman onderweg nog wat bijklussen. Het sluit ook aan bij de voorstelling rechts op het paneel in Hoogstraten. Daar draagt een engel Jozef op met vrouw en kind naar Egypte te vluchten.

De schrijvers benadrukken dat het om veronderstellingen gaat. Ik ga, puur gevoelsmatig voor de eerste oplossing omdat ik het een te koesteren gedachte vindt om te veronderstellen dat Maria op de voorstelling zwanger wordt voorgesteld.

De uitbundige uitstalling van het gereedschap van Jozef kan ermee te maken hebben dat de meester van het paneel in de Sint Katharinakerk in Hoogstraten (ca. 1490-1500) daar wel een zekere vaardigheid in had. Op een kundige manier weet hij het ijzer en de houten handvaten van de spullen waarheidsgetrouw weer te geven. Dit brengt hem dichtbij Robert Campin (ca. 1378-1444) die op het rechterpaneel van het Mérode Altaarstuk (ca. 1422) daar ook blijk van geeft. 

Mattheus 2:13: SURGE ACCIPE PUERU(M) ET M(AT)RE(M) E(IU)S ET FUGE IN EGIPTA(M) ET ESTO IBI DU(M) DICA(M) T(IBI): ‘Sta op, neem het kind en zijn moeder en vlucht naar Egypte, blijf daar tot ik het u zeggen zal.’ … want Herodes komt het kind zoeken om het te doden ...

Kerstmis 2023, een enkele overweging ... 'Herodes komt het kind zoeken om het te doden ...'

Rachel, fresco, 1375-1376, in de Demetriuskerk van het San Markovklooster in Macedonië 

Vanuit Skopje, de hoofdstad van Macedonië was het met onze bus zeker een uur rijden om via een vrij hobbelige weg en een aantal armoedig ogende dorpjes bij het San Markovklooster te komen ... maar de reis is werkelijk de moeite waard! Het klooster ligt in een fraai bergachtig landschap. Binnen de ommuring van de abdij is het prettig wandelen en u ontdekt allerlei schilderachtige doorkijkjes. Voor velen zal een bezoek aan de kloosterkerk het hoogtepunt zijn. In de kerk ziet u een overvloed aan goed bewaarde fresco's uit het derde kwart van de veertiende eeuw. Vanwege de grote problemen op de Westelijke Jordaanoever moet ik de laatste tijd vaak denken aan het fresco met de radeloze Rachel, een onderwerp dat nauwelijks voorkomt in de beeldende kunst. De basis van de voorstelling wordt gevormd door de woorden van de profeet Jeremia: “Een jammerklacht wordt in Rama gehoord, een bitter geween: Rachel schreidt om haar kinderen, en wil zich niet laten troosten; want haar kinderen zijn er niet meer." (Jeremia 31, 15) Het huidige Ramalla op de westelijke Jordaanoever wordt geïdentificeerd met het Bijbelse Rama.

We zien een ontroerende voorstelling van de smart van een moeder om haar gedode kinderen. Uit de houding van Rachel spreekt ontreddering en vertwijfeling. Zij is afgebeeld terwijl zij haar handen in een machteloos wanhoopsgebaar naar boven houdt. Rondom haar liggen haar afgeslachte kinderen. Met haar gelaatsuitdrukking verwijst de kunstenaar naar haar onbeschrijfelijke verdriet, zij wil, maar kán ook niet getroost worden.

De tekst van Jeremia wordt door Mattheus in verband gebracht met de moord op de onschuldige kinderen die door de soldaten van Herodes werden gedood. "Toen Herodes begreep dat hij door de wijzen was misleid gaf hij opdracht om in Bethlehem en de wijde omgeving alle jongetjes beneden de twee jaar om te brengen. Zo ging in vervulling wat de profeet Jeremia had voorspeld: Een jammerklacht wordt in Rama gehoord. Een bitter geween: Rachel schreidt om haar zonen en wil zich niet laten troosten; want haar kinderen zijn er niet meer." (Mattheus 2, 14-18)

Jezus is zowat de enige die aan de moordlustige soldaten van Herodes ontkomt. Hij vlucht met zijn ouders naar Egypte. Vanwege de vele mensen die deze dagen vanuit Gaza een goed heenkomen hopen te vinden in Egypte, moet ik de laatste tijd ook vaak denken aan de Bijbelse vlucht naar Egypte en dan vooral het schilderij dat Rembrandt van dat thema heeft gemaakt.

Rembrandt, De vlucht naar Egypte, 1627, olieverf op paneel: 26 x 24 cm.,

Musée des Beaux-Arts de Tours, Frankrijk

Door de inlevende manier waarop Rembrandt het thema voorstelt bekruipt ons vanzelf medeleven met Jezus en zijn ouders. Ons overkomt hetzelfde gevoel van angst, onbehagen en wanhoop die Jezus en zijn vader en moeder overvalt. Het schilderij heeft wat dat betreft niets aan zeggingskracht verloren: het zal je maar gebeuren, net vader en moeder geworden en dan midden in de nacht moeten vluchten. Het schilderij kan gemakkelijk doorgaan voor een universeel beeld van mensen die moeten vluchten en huis en haard moeten achterlaten, opgejaagd door oorlogsgeweld, haat, honger, ... ontheemd

... twee foto's uit de media van de afgelopen weken

Een moeder met haar zoontje op de vlucht in Gaza

Desolation, foto: Alejandro Martinez Velez, een verwoeste stadswijk in Oekraïne

Dat zijn natuurlijk niet direct passende voorstellingen voor een kerstwens! Nadenkend over de toestand in de wereld, voel ik mij evenals vele, vele anderen somber gestemd. En u zal ook heus wel weten dat ik heel andere, nog veel schokkender beelden had kunnen laten zien!

Het lijkt er werkelijk op dat wij rond Kerstmis in deze tijd niet veel meer kunnen doen dan de hoop en de wens uit spreken dat wij allen zullen proberen er in onze zo ruim mogelijke omgeving iets moois, iets vredigs van te maken en er voor elkaar te zijn. Dat daargelaten wens ik u, mede namens Jantje heel mooie Kerstdagen toe met alle liefs en goeds.

Tevens dank ik allen voor de goede wensen met betrekking tot mijn lichamelijk ongemak. Het moet geholpen hebben … ik voel mij weer helemaal de oude!

Het volgende artikel zal een paar dagen voor Oud en Nieuw verschijnen.

Gebruikte Literatuur

- J.J. Mak, Middeleeuwse Kerstvoorstellingen, Utrecht, 1948

- Tentoonstellingscatalogus Birgitta van Zweden 1303-1373;

  600 jaar kunst en cultuur van haar kloosterorde, Museum voor Religieuze

Kunst Uden 1986

- Albert Châtelet, Robert Campin, De Meester van Flémalle, Antwerpen 1996

- Miljard Meiss & Edith W. Kirsch, Getijdenboek voor de Visconti, Utrecht, 1972

- A.F.J. Klijn, De apocriefen van het Nieuwe Testament, Kampen 2006