Een kunstwerk centraal: I
Over een heel nare reis met een schitterende climax
Vandaag kreeg ik van L. de catalogus van de tentoonstelling in The Metropolitan Museum of Art in New York: Piero della Francesca: Personal Encounters (2013).
L. wist maar al te goed dat Piero della Francesca een van mijn favoriete vroege renaissanceschilders is. Zij zal zich ook gerealiseerd hebben dat wij indertijd met de kinderen een reis hebben gemaakt in de voetsporen van Piero della Francesca: Arezzo, Urbino, Monterci en Sansepolcro én … dat wij met die reis ook in de voetsporen zijn getreden van Aldous Huxley (o.a. Brave New World, 1928 en Doors of Perception, 1954)
De reis
De Britse schrijver Aldous Huxley (1894-19630) maakte in de lente van 1925 een reis naar het Italiaanse plaatsje Sansepolcro. "No joke that journey" zo typeerde hij in Along the road: korte beschrijvingen in essayvorm van belevenissen tijdens zijn Grand Tour. In het essay The best picture, Borgo San Sepolcro is not very easy to get at wordt duidelijk dat het voor de schrijver inderdaad een lange ongemakkelijke reis was naar il borgo (het dorp) Sansepolcro … met een bus die gedurende zeven uur "grommend en ratelend" de "sombere hellingen" bedwong, en "tussen kale rotsen, verdroogd gras en nog niet uitgelopen bomen" traag zijn weg vond naar Sansepolcro. Maar Huxley wist waarom hij dat ongemak doorstond; hij wíst waarvoor hij kwam! Maar de beschrijving van de aankomst in het stadje doet aanvankelijk het ergste vermoeden: "And when at last one has arrived at San Sepolcro, what is there to be seen? A little town surrounded by walls, set in a broad flat valley between hills; some fine Renaissance palaces with pretty balconies of wrought iron; a not very interesting church, and finally, the greatest picture in the world."
De Verrijzenis, Piero della Francesca ca. 1463, 225×200 cm
Museo Civico, Sansepolcro
Het fresco en enige theologie
Huxley doelt op het fresco De Verrijzenis van de Italiaanse vroeg-renaissanceschilder Piero della Francesca (1412-1492). Natuurlijk valt er altijd wel iets af te dingen op een predicaat als ‘the greatest picture in the world’ ... nou, behalve dan natuurlijk bij Het Joodse Bruidje van Rembrandt! Enfin, zo heeft iedereen zijn favorieten. Hoe het ook moge zijn, het grote fresco maakt op iedereen die het ziet een onuitwisbare indruk.
De atmosfeer ademt de vroege Paasmorgen, de dag van Jezus’ opstanding uit de dood. Terwijl de wachters nog in diepe slaap verzonken zijn, staat Jezus krachtig en majestueus op uit het graf. Hij staat met een voet rustend op de rand van de sarcofaag. Zijn gelaat en houding stralen iets bovenaards uit. Hij is natuurlijk ook niet meer van deze wereld! Hij is op dit moment al van de aarde opgestaan en heeft zich verenigd met zijn Vader in de hemel.
De opstanding van Jezus na drie dagen is een van de grondvesten van het christelijk geloof. In de Bijbel wordt het voorval niet beschreven. Naar algemeen theologisch inzicht kon dat ook niet! Er was niemand op aarde getuige geweest van deze, voor het christelijk geloof zo cruciale gebeurtenis. De opstanding vond immers niet op aarde, maar in de hemel plaats! De enige beschrijvingen die getuigen van de opstanding zijn de verhalen van de verschijningen van Jezus na zijn verrijzenis: hij leeft blijkbaar weer!
Door te sterven aan het kruis triomfeert Jezus over de dood. Het kruis is al in de vroegchristelijke kunst bij uitstek het teken van Jezus’ overwinning op de dood. Op het fresco van Piero houdt hij triomferend het kruisvaandel in de hand. Op het witte vlak ontwaren wij een rood kruis. We zien ook de kruiswonden in de handen, in de linkervoet en in de zijde van Jezus. Het kruis en de wonden vormen een zichtbaar teken van zijn lijden en dood. Lijden en dood van de Verlosser waren nodig om de dood te overwinnen. Dat was de ultieme opdracht voor Jezus op aarde: sterven voor zijn medemens om de dood te overwinnen. Door als levende op te staan uit het graf geeft hij er als eerste mens blijk van dat de dood inderdaad is overwonnen. Niet veel later die ochtend zullen de vrouwen naar het graf komen om het lichaam te balsemen … zij treffen het graf leeg aan. De engel deelt hen mee: "Hij is hier niet, hij is opgestaan, zoals hij heeft gezegd. … Hij is opgestaan uit de dood." (Math. 28: 6-7). Lukas is nog duidelijker: "Wat zoekt gij de levende bij de doden? Hier is hij niet. Hij is verrezen." (24: 5-6).
Krachtig verkondigt de engel de Paasboodschap en het grote geloofsmysterie: men moet Jezus niet bij de doden zoeken, hij leeft bij God. De volgelingen van Jezus kunnen deelnemen aan de verlossing door Jezus, aan diens overwinning op de dood en de vereniging met zijn Vader...zo is de gedachte.
De opdracht en bestemming
Piero della Francesca schilderde De Verrijzenis in opdracht van het stadsbestuur van Sansepolcro. Het thema sluit goed aan bij de geschiedenis en de naam van het plaatsje. De naam Sansepolcro is afgeleid van Santo Sepolcro, dat ‘Heilig Graf’ betekent. De plaats vormde zich rondom een kerkje dat in de 10de eeuw werd gesticht door twee pelgrims om er enkele relikwieën van het graf van Jezus te bewaren. Zij hadden die voorwerpen meegebracht van hun pelgrimstocht naar het Heilige Land. Wat was daarom toepasselijker dan dat het gemeentebestuur Piero opdracht gaf om een voorstelling te maken van de opstanding van Jezus uit zijn graf? Het fresco werd aangebracht op een van de muren van de sala magna, de raadszaal. Het moet een eervolle opdracht voor Piero zijn geweest om een fresco te maken voor de belangrijkste ruimte van het stadhuis van zijn geboorteplaats.
Huxley: Its clear, yet subtly sober colours shine out from the wall with scarcely impaired freshness. Damp has blotted out nothing of the design, nor dirt obscured it. We need no imagination to help us figure forth its beauty; it stands there before us in entire and actual splendour, the greatest picture in the world. (De heldere, maar toch subtiel sobere kleuren stralen met een nauwelijks verminderde frisheid uit de muur. Vocht heeft niets van het ontwerp uitgewist, noch vuil heeft het verduisterd. We hebben geen verbeeldingskracht nodig om ons te helpen de schoonheid ervan te ontdekken; het staat daar voor ons in volledige en werkelijke pracht, the greatest picture in the world.)
Nog een heel persoonlijke toevoeging: ik sluit niet uit dat de bewondering van het schilderij door Huxley mede werd veroorzaakt door zijn experimenten met drugs en de fascinatie en gevoeligheid voor geestverruimende middelen en bovenaardse en bovenzintuiglijke waarnemingen. Ik las daarover in De Deuren der Waarneming, de Nederlandse vertaling door Simon Vinkenoog van Huxley’s The Doors of Perception. Zo kan ik mij mijn eigen euforie nog herinneren toen ik, na een jointje gerookt te hebben, een bezoek bracht aan de tentoonstelling van Salvador Dalí in Museum Boymans-van Beuningen (1970). Jeetje, ik was toen 17!