Hoe de appel de verboden vrucht werd
Nadat God de eerste mens had geschapen, plaatste hij hem in de Tuin van Eden. Daar gebood God de mens: “Van alle bomen in de tuin mag gij eten, maar van de boom van kennis van goed en kwaad mag gij niet eten, want wanneer gij daarvan eet zult gij sterven.” (Genesis 2: 15-17). Genesis 3: 1-6: De duivel in de gedaante van een slang sprak tot de vrouw: “Heeft God u werkelijk verboden van de bomen in de tuin te eten?” De vrouw gaf de slang ten antwoord: “wij mogen de vruchten eten van al de bomen in de tuin. God heeft alleen gezegd: ‘gij mag niet van de vruchten eten van de boom die in het midden van de tuin staat, en die zelfs niet aanraken, anders zullen wij sterven' “ De slang sprak tot de vrouw: “Gij zult volstrekt niet sterven. Maar God weet, dat uw ogen zullen opengaan, wanneer gij daarvan eet, en dat gij gelijk aan God zal worden door de kennis van goed en kwaad.” Ook had de vrouw al bemerkt, hoe goed de boom was om van te eten; hoe de boom een lust was voor de ogen en hoe verleidelijk het is, wanneer men inzicht verkrijgt. Zij plukte dus een van de vruchten en at. Zij gaf er ook van aan haar man, die bij haar stond en hij at er ook van.
Het verhaal van de zondeval zal u wel bekend in de oren klinken. Ik vertel het letterlijk zoals het in mijn Bijbel wordt weergegeven om duidelijk te maken dat hier slechts sprake is van ‘vrucht’ of ‘vruchten’. Nergens vernemen we over de naam van de vruchten van die boom. Hoe kwam men erbij om al in de vroegchristelijke theologie te benadrukken dat het om een appel zou gaan of: hoe werd de appel de vrucht die zoveel ellende en uiteindelijk de dood in de wereld bracht? Voor een antwoord hierop moeten we ons eerst richten op een verhaal uit de klassieke mythologie. Daarin komt de appel als verleidingsmiddel naar voren!
de Bruiloft van Peleus en Thetis
Op de bruiloft van Peleus met de zeenimf Thetis zijn alle goden en godinnen uitgenodigd. Slechts eén godin ontbrak. Alleen Eris (Griekse mythologie) of Discordia (Romeinse mythologie), de godin van de twist en de tweedracht had voor het huwelijksfeest dat toch de eendracht viert, vanzelfsprekend geen uitnodiging ontvangen. Ze was woedend en voelde zich grof beledigd omdat zij als enige van de goden niet welkom was. Volledig vervuld van wraakgevoelens besloot zij toch te gaan! Eris nam ook iets mee: een gouden appel! Toen zij op het feest verscheen wierp zij die kostbare appel tussen de feestvierende goden en godinnen. De appel droeg het opschrift ‘Voor de schoonste’. Dat is natuurlijk een uitgekookte manier om tweedracht te zaaien. Er ontbrandde direct een hevige strijd tussen de godinnen. Zij meenden allemaal de mooiste te zijn en meenden daarom recht te hebben op die schitterende appel. Ook de mannelijke goden hadden zo hun voorkeur wie van de godinnen de appel moest krijgen. De ruzie liep zó uit de hand dat Zeus moest ingrijpen. Hij wees drie van de belangrijkste godinnen aan: Hera, Athena en Aphrodite en besloot dat Paris, de zoon van koning Priamos van Troje mocht uitmaken wie van die drie de mooiste was.
Ons woord ‘twistappel’ herinnert aan het verhaal van de bruiloft van Peleus en Thetis. We gebruiken het woord wanneer er om iets verschil van mening ontstaat. We zullen zien dat de twistappel niet alleen leidde tot grote onenigheid op de bruiloft van Peleus en Thetis, maar dat het voorval zou leiden tot een veel universeler tweedracht in de antieke Griekse wereld, namelijk de Trojaanse oorlog!
Joachim Wtewael, Bruiloft van Peleus en Thetis, olieverf op koper: 36,5 x 42 cm, 1612, The Clark Art Institute, Williamstown, Verenigde Staten
Op het schilderij van Joachim Wtewael is het feest in volle gang. Rondom de tafel genieten de goden en godinnen van het eten, de wijn én van elkaar. Niemand heeft echter in de gaten dat het met de feestvreugde snel afgelopen zal zijn! Links boven de tafel is Eris namelijk verschenen. De godin staat op het punt de appel naar beneden te werpen.
Jan Brueghel de Oude, Bruiloft van Peleus en Thetis,
Statens Museum for Kunst, Kopenhagen, Denemarken
Op het schilderij van de Vlaamse Kunstenaar Jan Brueghel de Oude (actief tussen 1578 tot 1625) staat Eris in rode mantel op het punt om de appel uit haar hand te laten vallen. De handtastelijkheden tussen de bruiloftsgasten laat zien dat er al enige reuring rondom de tafel ontstaat. Athena (met helm en schild) en Hera (met pauw) lijken met elkaar te twisten over het bezit van de appel.
Abraham Bloemaert, Het godenmaal bij de bruiloft van Peleus en Thetis, olieverf op doek: 194 x 165 cm, 1638, Galerij prins Willem V, Den Haag
De dreiging hangt letterlijk in de lucht! Hoewel het nog rustig is op het schilderij van Bloemaert doemt er een donkere wolk op boven de tafel. Op die wolk is Eris verschenen. De godin van de tweedracht heeft de appel al naar beneden geworpen. De stemming kan nu elk moment omslaan.
Het oordeel van Paris
Cornelis Cornelisz van Haarlem, Bruiloft van Peleus en Thetis, olieverf op doek: 246 x 419 cm, 1593, Frans Hals Museum, Haarlem,
langdurig bruikleen van het Mauritshuis
Op het schilderij van Cornelis Cornelisz van Haarlem is het feest nog in volle gang. Er wordt volop gedronken, gegeten, muziek gemaakt en gevreeën. Eris is nog nergens te bekennen. Toch zal een oplettende beschouwer iets opmerken dat verwijst naar het dramatische verloop van het verhaal. Rechts boven zien we op een groene berghelling een kudde schapen. Nog meer naar achteren zien we iemand op een rotsblok zitten. In zijn buurt staat een aantal vrouwen. Het zijn Paris, Hermes en de drie godinnen. Op de top van de berg Ida mag Paris uitmaken wie van de drie vrouwen de mooiste is.
We zagen al dat Zeus had besloten dat de Trojaanse prins Paris mocht bepalen wie van de drie godinnen de mooiste is. Hera, Athena en Aphrodite werden door Hermes naar de berg Ida geleid. Daar verbleef Paris om de schapen van zijn vader, koning Priamos van Troje te hoeden.
Toen zij voor Paris stonden realiseerden de godinnen dat het nu het moment was om Paris te bewegen de appel aan een van hen te schenken. Zij hebben hun best gedaan om er zo mooi mogelijk uit te zien. Daar zou Paris vast wel gevoelig voor zijn. Tevens deden de godinnen hem fraaie beloften die in het verlengde liggen van hun bevoegde werkterrein.
Hera was de machtigste godin. Zij was immers de vrouw van de oppergod Zeus. Zij beloofde Paris wanneer zijn keuze op haar zou vallen, hij de machtigste heerser op aarde zou worden.
Athena was onder andere de godin van de wijsheid. "Wanneer je de prijs aan mij geeft", zo hield Athena Paris voor, "zal ik je bij de mensen beroemd maken om je wijsheid."
Tenslotte stelde Aphrodite (Romeinse mythologie: Venus) de godin van de liefde, Paris in het vooruitzicht, dat wanneer zij de gouden appel zou krijgen Paris met haar hulp de mooiste vrouw op aarde zal krijgen. Paris kiest voor de mooiste vrouw!
Deze mooiste vrouw was Helena. Haar naam leeft voort in ‘La belle Hélène’! Er deed zich echter een probleempje voor: Helena was getrouwd met Menelaos, koning van Sparta!
Aphrodite begeleidde Paris naar het paleis van Menelaos. De koning was niet op de hoogte van de bedoelingen van zijn gast en ontving hem allerhartelijkst. Wanneer Paris al enkele weken te gast is in Sparta moet Menelaos naar Kreta. Nu ziet Paris zijn kans schoon. Met de hulp van Aphrodite schaakt hij Helena en neemt haar mee naar Troje. Onderweg zorgt Aphrodite ervoor dat Helena verliefd werd op Paris.
Thuisgekomen zint de bedrogen echtgenoot op wraak. Hij is in zijn eer gekrenkt. Hij weet zijn broer Agamemnon en ook Odysseus het belang van een strafexpeditie naar Troje te laten inzien. Ook Achilles, de zoon van Peleus en Thetis, doet mee aan de oorlog van alle Griekse stadsstaten tegen Troje. Er wordt een enorme Griekse legermacht op de been gebracht die optrekt naar Troje … de Trojaanse oorlog, de grootste tweespalt in de oude Griekse wereld. Daarmee kwam de wraak van Eris tot een hoogtepunt.
Joachim Wtewael, Oordeel van Paris, olieverf op paneel: 79 x 60 cm, 1615,
National Gallery, Londen
Paris heeft gekozen! Op het schilderij van Joachim Wtewael overhandigt hij de appel aan de godin van de liefde. Zij wordt als overwinnaar gekroond. Engeltjes houden de overwinningskrans boven haar hoofd. Zij is ook te herkennen aan haar zoontje Cupido. Het liefdesgodje dat door met zijn pijlen op mensen te schieten hen verliefd maakt. Op het schilderij richt hij zijn pijl op Paris. Hij is verliefd geworden op Helena. Rechts van Aphrodite herkennen we Athena aan haar helm. In de linker bovenhoek zien we een pauw op een tak van de boom zitten. Het dier hoort bij Hera. Achter Paris staat Hermes. We herkennen hem aan zijn hoed met vleugels en aan de staf waar twee slangen omheen kronkelen.
Joachim Wtewael, het Oordeel van Paris (detail)
Eris staat op het punt de gouden appel tussen de feestvierende goden en godinnen te laten vallen. Enkelen van hen kijken of wijzen vol ontzetting naar hetgeen er boven het hoofd hangt!
Joachim Wtewael, het Oordeel van Paris (detail)
Peter Paul Rubens, Oordeel van Paris, olieverf op paneel: 197 x 379 cm, 1638-’39, Museo Nacional del Prado, Madrid
Peter Paul Rubens heeft minsten vijf kunstwerken gemaakt met het Oordeel van Paris.
"It’s a hell of a job, but someone has to do it!" moet Rubens gedacht hebben toen hij begon aan het paneel in het Prado, "… wat een buitenkans voor de herder Paris!" Op het schilderij in het Prado haast Paris zich daarom maar niet. Losjes houdt hij de herdersstok tegen zich aan. Met zijn bovenlichaam komt hij iets naar voren en kijkt zijn ogen uit. Met de kin leunend op zijn hand neemt hij rustig de tijd om al dat fraais dat voor hem staat eens aan een nauwkeurige
inspectie te onderwerpen. Hij moet immers een objectief oordeel kunnen vormen!
Terwijl Paris de tijd neemt toont Hermes de appel aan de Godinnen. De winnares herkennen we aan de lauwerkrans boven haar hoofd en aan Cupido die zich aan haar been vastklampt. Ter hoogte van zijn billen hangt de pijlenkoker van het liefdesgodje. Rechts van Aphrodite staat Hera met de pauw rechts van haar op een tak. Zij was de beschermster van vrouwen in zijn algemeenheid, in het bijzonder de godin die vrouwen bijstaat in het huwelijk, de vruchtbaarheid en vrouwelijke schoonheid. In die hoedanigheid wordt zij met een pauw afgebeeld.
Athena herkennen we als godin van de oorlog aan de wapenrusting die naast haar op de grond ligt. Daarnaast herkennen we haar als godin van de wijsheid aan de uil achter haar: de uil van Minerva! (Athena wordt in de Romeinse mythologie Minerva genoemd). Achter het schild, het harnas en de helm geven de schapen de plaats aan waar het verhaal zich afspeelt.
Peter Paul Rubens, Oordeel van Paris, Olieverf op paneel: 145 x 194 cm,
ca. 1636, National Gallery, Londen
Net als op veel andere schilderijen doen de godinnen op het paneel in Londen hun uiterste best om hun schoonheid zoveel mogelijk te etaleren. Vaak sluit hun houding aan bij de pose van de Drie Gratiën. Om zo’n volledig mogelijk beeld van de dames te schetsen worden de godinnen namelijk vaak van verschillende kanten weergegeven. Dat betekent dat een van de drie met haar voorkant naar de toeschouwer is gericht, de tweede met haar zijkant en de laatste zien we op de rug. Zie ook het schilderij Joachim Wtewael en het schilderij van Cornelis Cornelisz van Haarlem.
Op het schilderij in de National Gallery lijkt het erop dat Paris Aphrodite (in het midden) de appel aanreikt. Links doet Athena nog reuze haar best om Paris met haar fraaie lichaam te bewegen de appel aan haar te geven. Achter haar hangt aan een boom het grootste deel van haar wapenrusting die zij voor deze gelegenheid heeft afgedaan. Daarboven zit de uil van de godin.
Rechts van Aphrodite staat Hera. De pauw van de godin lijkt het aan de stok te hebben met de herdershond van Paris.
Peter Paul Rubens, Oordeel van Paris, National Gallery, Londen (detail)
Peter Paul Rubens, Oordeel van Paris, National Gallery, Londen (detail)
In de wolken is de onverbiddelijke Alecto verschenen. Zij is een van de drie wraakgodinnen, de Furiën die door Hera werd opgeroepen. In jaloerse woede dat zij de appel niet had gewonnen, heeft Hera, Alecto opgedragen de Trojanen te vernietigen. Wellicht dat de boosheid van haar pauw op de hond van Paris hiernaar verwijst. Het beest lag vast lekker te slapen en lijkt de pauw aan te kijken met een blik van 'laat mij met rust, stom beest'!
Peter Paul Rubens, Oordeel van Paris, National Gallery, Londen (detail)
De appel speelt zowel op de bruiloft van Peleus en Thetis als bij het oordeel van Paris een cruciale rol. Bij de gebeurtenissen rondom het bruiloftsfeest was het vooral de op wraak beluste godin van de tweedracht die de twistappel inzet. Bij het oordeel van Paris belooft Paris de appel aan Aphrodite in ruil voor de mooiste vrouw op aarde.
Paris koos dus voor de mooiste vrouw op aarde. Door de keuze van Paris voor de mooiste vrouw brak de Trojaanse oorlog uit. Daarmee is Paris voor alle moralisten degene die de verkeerde keuze maakt. Hij kiest niet voor respectabele zaken als macht en wijsheid maar voor zinnelijke liefde en wellust. Karel van Mander schrijft in Het Schilder-boeck (1604) in Wtlegghingh op den Metamorphosis dat Paris de ondergang van zijn vaderland en de dood van zichzelf en zijn vrienden veroorzaakte door onkuisheid te verkiezen boven wijsheid en macht. Van Mander herkent in het verhaal een waarschuwing tegen tweedracht, die de oorzaak is van alle ellende en verderf op aarde. Daarna volgt een verhandeling over regeerders, die ’…wijs en machtig moeten zijn. Zij dienen het oordeel van Paris voor ogen te houden, opdat zij niet de verkeerde keuze maken … Zolang de goden zonder Eris samen zijn, leven zij in vriendschap en harmonie, de grondslagen voor een goede samenleving. Maar wanneer Tweedracht verschijnt, wordt de maatschappij ten gronde gericht’.
Door bestuurders werd de uitleg van Van Mander blijkbaar serieus genomen. Schilderijen met de bruiloft van Peleus en Thetis en het oordeel van Paris verschijnen op de muren van 16de- en 17de-eeuwse stadhuizen in de Nederlanden. Zo liet de stad Haarlem het schilderij van Cornelis Cornelisz van Haarlem met de feestvierende goden en godinnen maken voor het stadhuis van de stad.
Zondeval en de appel
We hebben het in de inleiding van dit artikel al gezien: nergens wordt in de Bijbel een appel in verband gebracht met de zondeval. In de Bijbel wordt geschreven over een vrucht en niet over een appel.
Hoe kwam men erbij om al in de vroegchristelijke theologie te benadrukken dat het om een appel zou gaan? Bij de beantwoording van die vraag begonnen we met het klassieke verhaal over de aanleiding tot de Trojaanse oorlog. Nu moeten we ons afvragen wat de zonden van Adam en Eva precies waren.
Niemand geloofde dat God Adam en Eva zo zwaar had gestraft voor het eten van enkele vruchten van de boom van kennis van goed en kwaad. Dit moest wel een metafoor zijn!
Door Augustinus (354-430) en in zijn navolging menig ander theoloog, werd de aard van de zonde in het paradijs op het seksuele toegespitst! Eva zou door de slang zijn aangezet om Adam te laten eten van de meest verboden vrucht van allemaal: haar lichaam! De grote zonde in het paradijs zou de geslachtsdaad zijn geweest! De duivel had Eva immers voorgehouden dat zij met het eten van de vruchten van die boom gelijkwaardig aan God zou worden. In de vroege christelijke theologie lezen we dat Adam en Eva meenden gelijkwaardig aan God te kunnen worden door gemeenschap met elkaar te hebben. Daardoor konden zij net als God mensen voortbrengen. Dat streven naar gelijkwaardigheid aan God was natuurlijk de meest pure vorm van hoogmoed tegenover de schepper. Dit moest gestraft worden. God had hen echter in het vooruitzicht gesteld dat zij en al hun nakomelingen door het eten van die verboden vruchten sterfelijk zouden worden. En zo gebeurde!
We zullen zien dat Eva op voorstellingen van de zondeval er vaak bijzonder verleidelijk bij staat. Daarbij komt dat zij in veel gevallen een vrucht aanbiedt aan Adam. Die vrucht is in de meeste gevallen als een appel te herkennen. De appel bij de zondeval is ingegeven door de metafoor die al in de klassieke oudheid bekend was. De appel is van ouds een symbool van liefde en vruchtbaarheid. Bij het oordeel van Paris krijgt Aphrodite, de godin van de liefde, de appel aangeboden. Deze appel wordt daarmee een van haar attributen.
Links: Aphrodite biedt een appel aan, Romeinse kopie naar een Grieks origineel uit 420-410 v.Chr., marmer, hoogte: 214 cm, Hermitage Sint Petersburg
Het overhandigen van een appel kan worden opgevat als een liefdesverklaring of een verleidingspoging.
De kerkvader Augustinus (354-430) kende zijn klassiekers! Hij moet de klassieke verhalen en de symboliek van de appel gekend hebben. Omdat het ook bij de zondeval om de zonde van de wellust zou gaan was het voor hem duidelijk welke vrucht daarbij past.
Eva biedt Adam de appel aan. Daarmee wordt de vrouw de kwade genius, de oorsprong van al het kwade. Eva zou Adam met haar lichaam verleid hebben om te eten van de verboden vrucht. Zonder veel omhaal stelden de kerkvaders dat de zondeval is veroorzaakt door een vrouw.
Eva en Maria
Aphrodite /Venus verleidde Paris haar de appel te schenken. De godin van de liefde maakt Paris verliefd op Helena. De belangrijkste rol van de liefdesgodin in de klassieke mythologie is de liefde tussen de mensen te stimuleren. Zij zet hen daarmee aan tot onkuis gedrag. In de verhalen over de appel uit de klassieke mythologie hebben we gezien dat de keuze voor onkuisheid heeft geleid tot dood en ellende: de tragedie van de Trojaanse oorlog.
Eva verleidt Adam met de vrucht des doods. De onkuise zonde in het paradijs kon slechts worden uitgewist door een vrouw die in alles de absolute tegenpool is van Eva: de maagd Maria die de vrucht des levens bracht. Om de zonden van Eva uit te wissen móest zij wel maagdelijk zwanger worden van degene die de mensheid van de aardse ellende bevrijdt en kan verenigen met de oorspronkelijke scheppingsharmonie.
Maria vertrapt de slang met een appel in zijn bek. Herkomst is mij onbekend,
barok beeld uit de 17de eeuw
Berthold Furtmeyr, miniatuur in het missaal van de aartsbisschop van Salzburg, 1481, Bayerische Staatsbibliothek, München
De tegenstelling tussen Maria en Eva zien we fraai in beeld gebracht door
Berhold Furdmeyr in het missaal van de Aartsbisschop van Salzburg. Het verschil tussen onze oermoeders valt al direct op doordat Maria kuis is gekleed en dat Eva haar volledige naaktheid toont. In haar pose doet zij
niet onder voor de klassieke liefdesgodin.
Eva en Maria plukken van dezelfde boom. Deze boom moeten we opvatten als een combinatie van de twee bomen uit het paradijs: de levensboom en de boom van de kennis van goed en kwaad. De vruchten die Eva van de slang krijgt en aan de mensen doorgeeft brengen de dood. De doodskop en de personificatie van de dood achter het groepje mensen laten aan duidelijkheid niets te wensen over.
Als een de klassieke liefdesgodin deelt Eva appels uit en zet haar volgelingen aan tot onkuis gedrag dat tot de eeuwige dood leidt. ‘wanneer men daarvan eet zal men sterven’ lezen we op de banderol bij de Dood.
detail van de miniatuur van Berthold Furtmeyr
Maria plukt hosties ‘, het lichaam van Jezus. ‘Ecce panis angelicus panis vitae’ lezen we op de banderol die de engel in de hand houdt: ‘Dit is het brood van de engelen, het brood des levens’. Jezus; “Ik ben het Brood des levens; wie tot Mij komt, zal geen honger meer hebben... (Johannes 6:35)
Talrijk zijn de kunstwerken van Maria en/of Jezus met een appel. De betekenis is tegengesteld aan de appel van Aphrodite / Venus. Terwijl bij voorstellingen van de klassieke godin met een appel het verlangen naar seksualiteit wordt benadrukt, wordt bij de voorstelling van Maria met een appel verwezen naar haar rol in het verlossingswerk en haar maagdelijke voorbeeld. De appel verwijst naar de zondeval en naar de reden waarom Jezus op aarde moest komen. Alleen door zijn geboorte uit de maagd Maria en door zijn voorbeeld kunnen de gevolgen van het eten van de verboden vrucht overwonnen worden.
In de levensverhalen van vrouwelijke heiligen wordt vrijwel steeds benadrukt dat zij hun maagdelijkheid hebben bewaard. Zij hebben Maria gevolgd.
Maria en Jezus zijn verwekt zonder dat daaraan gemeenschap tussen man en vrouw vooraf ging. De erfzonde wordt door Augustinus verklaard door te wijzen op de geslachtsdaad die aan elke andere conceptie vooraf is gegaan. Daardoor worden wij bevlekt geboren. Alleen door de doop kunnen wij daarvan worden schoongewassen.
Hans Memling, linkerluik van het Diptiek van Maarten van Nieuwenhove,
Maria en Jezus met een appel, olieverf op paneel: 44,5 x 33,5 cm, 1487,
Sint Janshospitaal/ Memlingmuseum, Brugge
Lucas Cranach de Oude, Maria en Kind met appel onder een appelboom, olieverf op doek: 87 x 59 cm, ca. 1530, Hermitage, Sint Petersburg
Op zowel het schilderij van Hans Memling als het schilderij van Lucas Cranach wordt de rol van Maria in het verlossingswerk van haar zoon benadrukt.
Het is betekenisvol dat Maria en kind op het schilderij van Cranach onder een appelboom zitten. Daarbij komt dat Jezus een appel in de linkerhand heeft en een stuk brood in de andere hand. Om de ellende die door de zondeval over de mensheid kwam heeft hij zijn lichaam, het brood geofferd.
Maria geldt als de nieuwe Eva. Alles wat Eva verkeerd heeft gedaan wordt door Maria hersteld. Alleen door haar toedoen konden de zonden van Eva worden uitgewist. De tegenstelling tussen Eva en Maria wordt mooi verwoord in de een Duits versje:
Der Engel hat dich Ave genant,
den Namen Eva umbgewant
Het woord ‘Ave’ waarmee de engel Maria bezoekt bij de annunciatie werd in de late Middeleeuwen gebruikt als naam van Maria: ‘De engel heeft u Ave genoemd’, en daarmee ‘de naam van Eva omgedraaid’!
Men beschouwde Maria als de absolute tegenpool van Eva. Velen zagen in de omkering Ave-Eva een toespeling op Maria’s rol van Nieuwe Eva. Door de geboorte van de Verlosser, de Nieuwe Adam, via de Nieuwe Eva kan de mensheid het eeuwige leven weer bereiken.
Voor Augustinus is de vrouw de navolgster van Eva. Met betrekking tot vrouwen heeft de kerkvader het over het zwakke geslacht. Hiermee wijst hij niet op de doorgaans minder fysieke kracht van vrouwen. Hij wijst op hun vermeende zwakkere geestelijke vermogens! Vrouwen zijn naar zijn idee, maar al te gemakkelijk te beïnvloeden en ontvankelijk voor het kwade en de fraaie voorspiegelingen van de duivel. De vrouw wordt gezien als het oerbeeld van het kwade. Het is opvallend hoe vaak de slang op voorstellingen van de zondeval het bovenlichaam van een vrouw heeft. Ook los van de zondeval wordt een duivel vaak met borsten weergegeven en hiermee duidelijk als vrouw getypeerd. Wanneer de duivel de vrouw eenmaal voor zich heeft gewonnen, zal hij haar opdragen ook de man in het verderf te storten. De verleidingskracht is haar sterkste wapen.
Zonder al te veel commentaar treft u hieronder in chronologische volgorde een aantal voorstellingen van de zondeval aan waarmee het bovenstaande verhaal geïllustreerd wordt.
Gebroeders van Limburg, miniatuur in een Getijdenboek van de
hertog van Berry, ca. 1410, Musée Condé in Château de Chantilly, Frankrijk
In het midden van de ommuurde tuin staat de levensbron. Van links naar rechts: de duivel verleidt Eva, Eva verleidt Adam, God berispt Adam en Eva, de verdrijving uit het paradijs.
detail miniatuur Gebroeders van Limburg
De duivel verleidt Eva met goudgekleurde appelen van de boom van kennis van goed en kwaad. De slang heeft nog poten en zijn lichaam loopt uit in het bovenlichaam van een vrouw. Wellicht is hier Lilith bedoeld.
detail miniatuur Gebroeders van Limburg
Eva verleidt Adam met haar fraaie lichaam van de verboden vrucht, een goudgekleurde (!) appel te eten.
Jeroen Bosch, Schepping van Eva, de zondeval en de verdrijving uit het Paradijs, detail linker paneel van het Triptiek met het Laatste Oordeel, Ca. 1500-1505,
Gemäldegalerie, Akademie der bildenden Künste, Wenen
Jeroen Bosch, detail linker paneel van het Triptiek met het Laatste Oordeel
Eva houdt Adam verleidelijk de verboden vrucht voor die zij van de duivel heeft ontvangen. Ook hier valt op dat de slang met het bovenlichaam van een vrouw wordt voorgesteld en poten heeft. De poten van de slang zijn gebaseerd op hetgeen we lezen in Genesis. Na de zondeval worden niet alleen Adam en Eva gestraft, maar ook de slang. God: "Je zal vervloekt zijn onder alle dieren op aarde, je leven lang zal je op jouw buik kruipen en stof vreten." De redenering was eenvoudig: voordat de slang werd vervloekt had hij poten, daarna niet meer en moest hij verder gaan door op zijn buik te kruipen. Dat was zijn straf!
Rafaël, Zondeval, freco1509-1511, Stanza della Signatura,
Palazzo Apostolico, Rome
Op het fresco van Rafaël ontbreekt de appel … de uitdagende Eva zou hier wel eens als de verboden vrucht kunnen zijn opgevoerd!
Michelangelo, Zondeval, Fresco, 1508-1512, Cappella Sistina, Rome (detail)
De pose van Eva zal indertijd als buitengewoon uitdagend en wulps zijn opgevat.
Marc Chagall, Adam en Eva, 1962, Musée Marc Chagall Nice, Frankrijk
Op het schilderij van Chagall biedt Eva Adam een rode appel aan. Adam valt voor de charmes van Eva. Gezien de plek waar zijn hand naar toe glijdt is het wel duidelijk waar de belangstelling van haar man naar uitgaat! Ook Chagall concentreert zich dus op de seksuele connotatie van het verhaal over de zondeval.
Antonius Abt
De heilige Antonius Abt († ca 356) is een historische figuur. Op twintigjarige leeftijd had hij besloten zich af te zonderen van de bewoonde wereld. Hij trok zich terug in de woestijn van Egypte om daar op een eenzame plaats een ascetisch leven te lijden. Dat betekende dat hij geen enkel bezit wenste te hebben en slechts at wat nodig was om te overleven. Hij had geen bed en droeg alleen iets om zijn naaktheid te bedekken. Op zijn teruggetrokken plaats wijdde hij zijn leven aan meditatie en gebed en aan de strijd tegen de demonen.
De duivel hoefde hij niet lang te zoeken. Juist op dit soort brave typen richt hij zijn pijlen! Athanasius († 2 mei 373), patriarch van Alexandrië schreef het eerste levensverhaal van de heilige. De schrijver benadrukt vooral de kwellingen en mishandelingen door de duivel en de standvastigheid waarmee de kluizenaar de aanvallen pareert.
De heilige werd geplaagd door verschrikkelijke angstvisioenen, de duivels sloegen hem met stokken en brachten hem hoog in de lucht om hem daarna naar beneden te laten vallen. De kwelgeesten lieten hem eerder dood dan levend achter, zo verzekert de biograaf. Daar komt nog bij dat de duivel hem allerlei aardse bekoringen voorspiegelde: rijkdom, kostbare bezittingen, lekkernijen, aanzien en macht. Met dit soort verzoekingen probeerde de duivel de heilige het ascetische leven nog zwaarder maken. Dit alles met de bedoeling dat Antonius het kluizenaarsleven zou opgeven.
De vleselijke bekoring is voor kluizenaars en kloosterlingen, die voor een celibatair leven kiezen natuurlijk een van de grote opgaven. Athanasius vermeldt de veelvuldige seksuele verleidingen waarmee de duivel in de gedaante van beminnelijke dames de heilige in bekoring brengt opdat hij zijn kuisheid zal opgeven. Dat zien we onder andere op de gravure van Lucas van Leyden
Lucas van Leyden, Verzoeking van Antonius, gravure, 1509,
Teylers Museum, Haarlem
Op de gravure met de verzoeking van Antonius van Lucas van Leyden wordt de kluizenaar benaderd door een bekoorlijke vrouw … maar zij draagt hoorns. Hiermee wordt direct duidelijk wie die uitnodigende dame in werkelijkheid is.
De duivel houdt Antonius een zalfpot voor, een attribuut dat wij zo goed kennen van Maria Magdalena. In het Lucas evangelie lezen we dat Jezus een bezoek brengt aan het huis van Simon de Farizeeër. Wanneer Jezus aan tafel zit komt een vrouw binnen die in de stad als zondares bekend staat. Zij zalfde de voeten van Jezus met kostbare nardusolie. De vrouw droeg haar haren ook nog eens los. (Lucas 7: 36-50). De vermeldingen van Lucas vormden voldoende aanleiding om Maria Magdalena in allerlei legenden als prostituee te typeren. In veel gevallen namen schilders die prostituees afbeeldden de zalfpot van Maria Magdalena over. De zalfpot met kostbare nardusolie wordt op deze manier een attribuut dat kan verwijzen naar een onkuis leven.
Salvador Dali, Verzoeking van Antonius, 1946,
Koninklijk Museum van Schone Kunsten, Brussel
Gezien de uitbundige naakte vrouw op het voetstuk achter het steigerende paard en de torso van de rondborstige dame achter het raam is ook op het schilderij van Dali de verzoeking van Antonius in een seksuele context geplaatst. De naakte kluizenaar wendt het gevaar af door het kruis naar het visioen te richten.
Tot dusver hebben nog geen voorstellingen gezien van de Verzoeking van Antonius waarbij de appel een rol speelt. Op het schilderij van Joachim Patinir en Quinten Metsys zien we dat de poging tot verleiding van Antonius gepaard gaat met het aanbieden van een appel.
Joachim Patinir en Quinten Metsys, De verzoeking van Antonius, olieverf op paneel: 155 x 173 cm, ca. 1520-‘22, Museo Nacional del Prado, Madrid
Wanneer wij onze ogen over het panoramisch landschap van Joachim Patinir laten dwalen zien wij op verschillende plaatsen duivelse vrouwen die de voorgenomen kuise levenswandel van de kluizenaar op de proef stellen.
Rechts in het midden aan de zijkant van het schilderij loopt de heilige in de richting van een bosrand. Hij draagt een waterkruik en kijkt angstig achterom. Hij wilde ongetwijfeld de kruik vullen met water uit het meer.
Joachim Patinir en Quinten Metsys, Verzoeking van Antonius (detail)
De scène op het meer lijkt geïnspireerd op een verhaal uit Athanasius’ levensbeschrijving van de heilige. Het verhaal vertelt dat toen Antonius naar een meer liep hij een voorname dame ziet die met haar tien dienstmaagden een bad neemt in een meer. Hij werd overrompeld door de uitnodigende sensuele voorstellen van de bekoorlijke naakte dames. De kluizenaar weet de aanval op zijn kuisheid af te slaan.
Op het schilderij zien we dat drie grotendeels naakte vrouwen – twee in het water en één in het bootje – vanuit het meer de heilige er toe proberen over te halen zich bij hen te voegen. De in het rood uitgedoste dame in het bootje zal wel de voorname vrouw zijn uit het verhaal van Athanasius. Zij zit voor een met een wit laken overdekte tafel. Op tafel staan verrukkelijke gerechten, maar de heilige zal er niets van eten. Hij maakt dat hij wegkomt. Bij zijn vertrek kijkt hij nog angstig achterom. Hij wordt niet achtervolgd, hoewel een aantal dames toch nog uitnodigende gebaren maken.
Met de scène op het meer werd de seksuele context van het schilderij al geschetst. Ook bij de voorstelling op de voorgrond hoeven we daar niet over te speculeren. Drie mooie, onschuldig en lief ogende jongedames in kostbare kleding trachten de heilige met ongetwijfeld fraaie beloften voor hun charmes te winnen. Antonius probeert zijn ogen af te wenden van al het aanlokkelijks dat voor hem staat.
De vrouw rechts van hem probeert de heilige te verleiden door een appel aan te bieden. Met het gebaar met de rechterhand maakt hij duidelijk de appel die hem wordt aangeboden niet te willen nuttigen. De vrouw achter hem probeert het hoofd van Antonius naar haar twee metgezellen én de appel te draaien. Misschien is hij er nog van te overtuigen dat het toch wel erg jammer zou zijn wanneer hij niet op de avances van de dames ingaat.
Door haar klauwachtige nagels herkennen we in de lelijke oude vrouw, de duivel. De verleider treedt hier op als koppelaarster die tot haar verschrikking merkt dat kluizenaar niet op de verleidelijke voorstellen van de vrouwen ingaat. Het beeld van een oude koppelaarster zien we vaak in de 16de en 17de eeuw in de context van een bordeelscène.
Met het bovenstaande wilde ik slechts waarschuwen: Hoed u voor vrouwen die u zomaar een appel aanbieden. Zij kunnen daarmee wel eens een heel andere intentie hebben dan uw vitamine c gehalte op pijl te brengen. Wellicht wil zij u ook niet zomaar uit aardigheid een lekkere zoete appel geven! ...
…. maar soms is de verleiding wel erg groot!
'De verboden vrucht', op het etiket van het flesje van dit Vlaamse biertje staat een afbeelding van het schilderij 'Adam en Eva’ van Rubens. De glazen met bier zijn aan de voorstelling toegevoegd!