Op de tentoonstelling Late Rembrandt (Rijksmuseum 2014-2015) hingen twee vrij grote schilderijen (helaas niet naast elkaar) die een bedroefde jonge vrouw lieten zien. Haar is blijkbaar iets naars overkomen. Wanneer men het verhaal niet kent, komt de toeschouwer ook niet verder dan precies die conclusie. Dat is op zich niet erg. Door de inlevende manier waarop Rembrandt beide vrouwen verbeeldt, wordt de toeschouwer heel direct betrokken bij het verdriet. Wanneer we naar het bijwerk kijken én wanneer we het verhaal kennen, kunnen we echter maar tot één conclusie komen: die jonge vrouwen stellen in beide gevallen Lucretia voor. Haar is inderdaad iets verschrikkelijks overkomen. Zij ziet geen uitweg meer en met het mes slaat zij de hand aan zichzelf.
Lucretia, Rembrandt van Rijn, 120 x 101 cm, 1664, National Gallery of Art, Washington
Lucretia, Rembrandt van Rijn, 110 x 92 cm, 1666, Minneapolis Institute of Art , Minneapolis
Het verhaal
Het verhaal is bekend uit Ab Urbe Condita (Vanaf de stichting van de stad), het monumentale werk over de geschiedenis van Rome door de geschiedschrijver Titus Livius (59 v.Chr-17 n.Chr.). In 142 boeken wordt de geschiedenis beschreven vanaf de komst van Aeneas naar Latium (de Italiaanse regio Lazio, de streek rondom Rome) en de stichting van de stad, naar de traditie in 753 v.Chr. Het boek loopt tot in de tijd van Livius met de beschrijving van de regeerperiode van keizer Augustus. Het eerste boek eindigt met het hoofdstuk dat voor het verhaal van vandaag van belang is: Brutus, Lucretia en het einde van het koningschap.
Samengevat gaat het verhaal als volgt: Lucretia, een Romeinse patriciërsvrouw, krijgt gedurende de afwezigheid van haar echtgenoot bezoek van Sextus Tarquinius (overleden 509 v.Chr.), de zoon van koning Lucius Tarquinius Superbus (koning 534-509 v.Chr.) Sextus is gecharmeerd van Lucretia en bekent haar zijn liefde. Lucretia gaat echter niet in op zijn avances en onkuise voorstellen. Hij hoopt zijn zin te krijgen door te dreigen haar te vermoorden wanneer zij bij haar weigering blijft. Ook dat helpt niet. Dan bedenkt hij een ander plan. Indien Lucretia zich niet aan hem overgeeft zou hij niet alleen haar, maar ook één van haar slaven vermoorden. Hij zou diens lichaam daarna naakt op haar bed leggen. Vervolgens zou hij getuigen dat hij Lucretia samen met de slaaf in bed had aangetroffen. Uit respect voor de echtgenoot van Lucretia zou hij hen beiden vermoord hebben. Bij de gedachte dat zij beschuldigd zou worden van overspel geeft Lucretia zich over en kreeg Sextus gedaan waarvoor hij was gekomen.
Na het vertrek van Sextus alarmeert Lucretia haar vader en haar echtgenoot. Deze laatste was in het gezelschap van zijn vriend Lucius Junius Brutus (545-509 v.Chr). Zij vertelt hen wat haar is overkomen en drukt de mannen op het hart het haar aangedane onrecht te wreken. Dan komt het verhaal tot een hoogtepunt. Lucretia neemt een onafwendbaar besluit. Omdat haar lichaam is bezoedeld heeft zij haar eerbaarheid verloren. Met deze schande kan zij niet verder leven. Hoewel haar geen enkele blaam treft is zelfdoding de enige eervolle uitweg. Livius: 'Met de dolk, die zij verborgen hield onder haar kleed, stak zij zich in het hart. Gewond voorover zinkend viel zij stervend neer. Haar man en haar vader slaakten een luide kreet.' (Ab Urbe Condita Boek I, 57-58). Volgens een latere versie van het verhaal waren haar laatste woorden: ‘Het is beter te sterven dan oneervol te leven.’
De verkrachting moest dus gewroken worden. Bij haar ontzielde lichaam neemt Brutus het initiatief om samen met de vader en de echtgenoot van Lucretia te zweren een einde te zullen maken aan het schrikbewind van de Tarquinii. Dionysius van Halicarnassus (Romeins schrijver 60 v.Chr-7 n.Chr.) noteert dat het vooral Brutus was die de bevolking aanspoorde in opstand te komen tegen de koninklijke familie én dat hij de daadwerkelijke leiding nam van de opstand tegen Tarquinius Superbus. De koning wordt verdreven en het is afgelopen met de monarchie. Na de periode van het koningschap brak de periode aan van de Romeinse Republiek (510-27 v.Chr.) waarin consuls de hoogste magistraten zijn. Brutus en de vader en echtgenoot van Lucretia worden de eerste consuls van de stad.
Voor de Romeinen was het verhaal over Lucretia van groot belang omdat het verhaalt over de aanleiding van de stichting van de Republiek. In 27 v.Chr. werd Octavianus als Augustus de eerste keizer van Rome. Augustus regeerde tot 14 n.Chr. Die regeerperiode loopt dus voor een groot deel samen met het leven van Livius.
Het verhaal in de kunst
Vanaf het begin van de 16de eeuw verschijnen er prenten in de Lage Landen die de zelfdoding van Lucretia in beeld brengen. Het verhaal krijgt in die tijd een sterk moraliserende lading. In die periode valt op dat binnen het christelijk humanisme kuisheid voor vrouwen als dé deugd bij uitstek gold. Volgens de Spaanse humanist Juan Luis Vives (1493-1540), die vrijwel zijn hele actieve leven in de Nederlanden woonde, waren de laatste woorden van Lucretia: 'Wat blijft er over van een vrouw die haar kuisheid verloren heeft.'
De basis voor de voorstelling vormt een prent van Marcantonio Raimondi naar een verloren ontwerp van Rafaël. Lucretia komt in die prenten naar voren als symbool en voorbeeld van kuisheid. Zij had zich immers van het leven beroofd omdat zij de verkrachting beschouwde als een smet op haar kuisheid en echtelijke trouw. Zij voelde zich in haar eer aangetast: haar eer was geschonden. Getuige de teksten bij deze prenten wordt Lucretia voor vrouwen een voorbeeld van kuisheid. Zo lezen we onder de prent van Israhel van Meckenem: Pro nece lucretie pudor e decus i muliere Quo malo conulso fetet pro numine grato. (Getuige haar dood is voor Lucretia kuisheid een sieraad voor de vrouw...) Het schilderij uit de omgeving van Pieter Coecke van Aelst (werk tussen 1502-1550) benadrukt met grote letters de boodschap: Satius est mori quam indecore vivere (Het is beter te sterven dan oneervol te leven.).
De gravure van Israhel van Meckenem brengt verschillenden momenten uit het verhaal in beeld. Linksboven wordt het moment van de overweldiging getoond. Het tafereel speelt zich af in de slaapkamer van Lucretia. De ladder tegen het venster suggereert dat Sextus langs deze weg het slaapvertrek van de vrouw is binnengedrongen. Zij tracht hem van zich af te duwen. Met zijn linkerhand staat hij op het punt het zwaard te trekken om zijn dreigementen kracht bij te zetten. Op de voorgrond heeft Lucretia zich in het zwaard gestort. Zij is stervende en wordt ondersteund door een aantal vrouwen. Rechts staat een groep mannen. De voorste drie zijn Brutus, de vader van Lucretia en haar echtgenoot.
De verkrachting (links boven) en zelfmoord van Lucretia (op de voorgrond)
Israhel van Meckenem, gravure 266 x189 mm, 1500–1503
Marcantonio Raimondi, naar Rafaël, 1509 - 1514, gravure 212 × 30mm Rijksmuseum
omgeving Pieter Coecke van Aelst, 1502-1550, olieverf op paneel: 55,5 x 22 cm
Lorenzo Lotto
Ook het portret van Lucrezia Pisaro-Valier door Lorenzo Lotto maakt de voorbeeldfunctie van Lucretia en de moraal van het verhaal duidelijk. De vrouw houdt in haar linkerhand een gravure die de zelfmoord van Lucretia uitbeeldt. Deze voorstelling is geïnspireerd op de prent van Marcantonio Raimondi. Op de tafel ligt een papier met de tekst: Nec ulla impudica Iucretiae exemplo vivet (Opdat naar het voorbeeld van Lucretia geen enkele onkuise vrouw blijft leven.). Door het gebaar van de vrouw wordt de toeschouwer gewezen op de prent en de moraal.
Portret van Lucrezia Pisaro-Valier geïnspireerd door Lucretia, Lorenzo Lotto
96 x 111 cm,1530–1532, National Gallery, Londen
De vrouw heeft zich dus laten afbeelden in de gedaante van haar vermaarde Romeinse naamgenoot. Door het bijwerk presenteert zij zich nadrukkelijk als een zedige vrouw.
Het staat wel vast dat het hier gaat om een portret dat is vervaardigd ter gelegenheid van het huwelijk van Lucrezia Pisaro-Valier. De boodschap van het schilderij was ongetwijfeld iets in de trant van: ook wanneer een vrouw getrouwd is mag zij haar kuisheid niet te grabbel gooien. De christelijke moraal binnen het huwelijk: een vrijpartijtje met het doel kinderen te krijgen is natuurlijk prima, maar daarmee moet het ook echt wel afgelopen zijn met de pret!
De schilderijen van Rembrandt Terug naar de schilderijen van Rembrandt. Zoals zo vaak laat Rembrandt het verhalende element zoveel mogelijk weg. In het geval van de schilderijen met de geschiedenis van Lucretia laat hij alle bijkomende personen en details weg en toont alleen datgene wat noodzakelijk is om het verhaal bij de beschouwer in herinnering te brengen. Hij kan zich nu volledig focussen op het moment waarbij de emoties van alleen die ene vrouw uit het verhaal tot een hoogtepunt komen. Wanneer wij als toeschouwer de voorstelling volledig tot ons laten doordringen voelen wij, nergens beter dan hier, mee met de eenzame strijd van de vrouw die een verschrikkelijk besluit heeft moeten nemen.
Voor beide schilderijen geldt dat men het origineel en niet een reproductie moet zien om de emoties die ze oproepen werkelijk te kunnen meebeleven. Op het schilderij in de National Gallery of Art in Washington toont Rembrandt Luctretia die haar beslissing heeft genomen. Het volgende moment zal zij de hand aan zichzelf slaan. Er is geen plaats meer voor innerlijke strijd of twijfel. Alles wat rest is eenzaamheid en verdriet. Rembrandt zoomt in op het lot van de jonge vrouw die ten einde raad is en geen andere uitweg meer ziet. Een stille, dramatische smart spreekt uit haar gelaat en het gebaar van haar linkerhand. Op het moment dat zij de beweging maakt de dolk in haar hart te steken, probeert zij met de linkerhand haar naasten van zich af te houden, die volgens Livius probeerden haar van onschuld te overtuigen. De oogleden zijn half gesloten, de ogen vochtig rood met een diep melancholieke uitdrukking. Op het schilderij in het Minneapolis Institute of Art laat Rembrandt Lucretia zien die, getuige de grote bloedvlek onder haar borst, de hand reeds aan zichzelf heeft geslagen. Zij is stervende. In Rembrandt's beleving van het verhaal heeft Lucretia na haar daad het mes uit haar lichaam getrokken. Zij houdt zich nog staande door een gordijnkoord vast te houden. Bij het zien van het werkelijke schilderij wordt de toeschouwer volledig overmand door de eenzame worsteling, de wanhoop en het verdriet die haar tot deze weerzinwekkende daad hebben aangezet. In een recensie las ik: 'Haar blik is wellicht de meest intense van de hele tentoonstelling.'
Literatuur
- Ilja Veldman, 'Lessen voor vrouwen. Thema's uit de oudheid in de 16de en 17de- eeuwse propaganda voor christelijke huwelijksmoraal', in Kunstlicht nr. 15 (1985), 4-6.
- Cat. Nijmegen 1985: catalogus tentoonstelling Tussen heks en heilige; Het vrouwbeeld op de drempel van de moderne tijd, 15de/16de eeuw, Nijmeegs Museum 'Commanderie van Sint-Jan, Nijmegen 1985
- Christian Tümpel, Rembrandt, Amsterdam, 1986
- Proefschrift Universiteit Gent, Faculteit der letteren en Wijsbegeerte, Proefschrift
Lucretia in de Duitse en Nederlandse traditie van de vroege zestiende eeuw: een
iconografische studie, Céline Rimaux, Gent Academiejaar: 2010- 2011
- Cat. Amsterdam 2014: catalogus tentoonstelling Late Rembrandt, Rijksmuseum, Amsterdam 2014-2015