In de blog van een week geleden bracht ik Kazimir Malevitsj niet erg serieus naar voren. Sorry hoor Kazimir! Ik wist niet veel van deze invloedrijke Russische kunstenaar en gebruikte hem én zijn bekendste werk het Zwart Vierkant om mijn eigen droefgeestige stemming een beetje cynisch van mij af te schrijven. Daarom is het vandaag tijd voor eerherstel.
Kazimir Malevitsj (in het Engels: Malewich of ook wel Malevich, deze schrijfwijze wordt ook in veel Nederlandstalige teksten gebruikt), Zelfportret, 1933, olieverf op doek: 73 x 66 cm, Hermitage, Sint Petersburg
Maar eerst iets over Kandinsky en Mondriaan en abstracte kunst in het algemeen.
Wassily Kandinsky
Wassily Kandinsky, Compositie V, 190 x 275 cm, 1911, privéverzameling
De kunstgeschiedenis geeft geen precieze datum voor het begin van de abstracte kunst. Er wordt ook niet één naam van een kunstenaar genoemd die als eerste puur abstract werkte en er is ook geen kunstwerk aangewezen met het predicaat ‘het eerste puur abstracte kunstwerk’. Het zal er wel mee te maken hebben dat het moeilijk is een algemeen geldende definitie te formuleren voor wat abstracte kunst precies inhoudt. Ik maak het mijzelf niet al te moeilijk en definieer het begrip als een kunstwerk dat geen enkel element bevat dat refereert aan de met de ogen waarneembare werkelijkheid. In een volledig abstract werk worden geen zaken uit de reële wereld afgebeeld; het gaat om kleuren, lijnen en vormen die geen relatie hebben met de zichtbare werkelijkheid.
De kunstgeschiedenis is er redelijk eensgezind over de Franse schilder Paul Cézanne (1839-1906) aan te wijzen als de eerste kunstenaar die abstraherend werkte. Hij vereenvoudigde vormen bewust richting geometrische grondvormen. Maar we kunnen op geen enkele manier van een schilderij van Cézanne zeggen dat het volledig abstract is.
Vanaf het einde van het eerste decennium van de twintigste eeuw waren er een aantal kunstenaars die steeds abstracter gingen werken. We kunnen veilig stellen dat tussen 1909 en 1910 de eerste puur abstracte werken zijn ontstaan.
De Russisch-Franse kunstenaar Wassily Kandinsky (1866-1944) heeft met het boek Über das Geistige in der Kunst (1911) de abstracte kunst van een stevig theoretisch fundament voorzien. Het boek bestaat uit twee delen. Het eerste deel is een filosofische beschouwing over kunst. Kunst mag volgens Kandinsky nooit doel op zichzelf zijn en mag nooit onderworpen zijn aan materialistische dwang. Met het begrip “materialistisch” bedoelde hij de zichtbare dingen. Het tweede deel is een verhandeling over kleur. In kleuren zouden krachten schuilen die de kunstenaar aanschouwelijk en invoelbaar wil maken in zijn schilderijen.
In 1911 nam Kandinsky deel aan een expositie van Der Blaue Reiter. Hij maakte een einde aan de discussie over van wie of welk schilderij nu het eerste abstracte werk zou zijn. Hij vertelde de galeriehouder domweg dat zijn Compositie V het eerste abstracte kunstwerk ter wereld is en als zodanig werd het ook tentoongesteld. Feit is dat hij met zijn publicaties de abstracte kunst een buitengewoon belangrijke theoretische basis heeft gegeven en daarom als een van de belangrijkste grondleggers van de abstracte kunst kan worden beschouwd. Zijn publicaties en schilderijen hebben een buitengewoon belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling en verspreiding van abstracte kunst.
Kandinsky, Zonder titel (eerste abstracte aquarel), 49,6 x 64,8 cm, 1910,
Centre George Pompidou, Parijs
In het werk van Claude Monet viel het Kandinsky op dat de Franse kunstenaar vaak afweek van de zichtbare kleuren van de dingen. In Über das Geistige in der Kunst concludeerde hij: “Wanneer een kunstenaar [Monet] zich kan bevrijden van de werkelijke kleuren, kan een beeldend kunstenaar zich ook losmaken van de vormen uit de zichtbare werkelijkheid”. In hetzelfde boek schreef hij dat “…kleuren kunnen een psychologische effect hebben op de menselijke ziel…iedere kleur heeft een eigen taal met een eigen expressie en in elke kleur zit een vorm en een ziel. Verschillende kleuren kunnen tezamen een innerlijke beleving bij de beschouwer oproepen. Kleuren kunnen zijn als in de muziek die samen een harmonieus geheel vormen en een innerlijke beleving bij de luisteraar opwekken.” Deze krachtige uitwerking die kleur en klank hebben op de menselijke psyche, noemt hij “seelische Vibration”: innerlijke klank. Het komt er naar mijn gevoel op neer dat net als de onzichtbare klanken in de muziek een harmonieus geheel vormen en luisteraars in een bepaalde stemming kunnen brengen; zó zouden kleuren en vormen, naar de mening van Kandinsky dat in de beeldende kunst ook kunnen bewerkstelligen. Hij liet zich vooral inspireren door de atonale muziek van Arnold Schönberg (1874-1951). Kandinsky stelde een kleurtheorie op die een grote invloed heeft gehad op ontwikkelingen in de twintigste-eeuwse kunst. Hij noemde zijn schilderijen daarom ook wel ‘Symfonie van kleuren’.
Kandinsky, Compositie VI / Symfonie van Kleuren, Tretyakov galeria, Moskou
Enige tijd geleden las ik ergens (Ik weet werkelijk niet meer in welk boek!) dat Kandinsky zou hebben opgemerkt dat dit schilderij innerlijk geluid bij hem opriep. Het waren de tonen die hij voelde bij de gedachte aan de vloed als het het getij waarbij het water van de zee opkomt. Dát geluid heeft hij met kleuren zichtbaar willen maken op het doek. Hij hoopte dat mensen die het schilderij bekeken en het op zich lieten inwerken hetzelfde ‘hoorden’. Zo kan een schilderij een verbinding vormen tussen de stemming waarin de kunstenaar zich bevond op het moment van het schilderen en de toeschouwer die het schilderij bekijkt. Een te koesteren gedachte!
Opvallend is dat veel abstracte schilders zich aanvankelijk vooral toelegden op de landschapschilderkunst. Veel vroege werken van Kandinsky doen mij denken aan het werk van expressionistische landschapschilders als Emile Nolde (1867-1956) en Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938) en ook aan de schilders van De Ploeg, een kunstenaarscollectief dat werd opgericht in 1918.
Kandinsky, Dorpskerk in Riegsee, olieverf op karton: 33 x 45 cm, ca. 1908,
Von der Heydt-Museum, Wuppertal
Kandinsky, Herfstlandschap met boom, 1910, verblijfplaats onbekend
Piet Mondriaan
In Nederland was Piet Mondriaan (1872-1944) de eerste die volledig abstract werkte. Evenals Kandinsky heeft hij veel kunsttheoretische verhandelingen geschreven en was hij, voordat hij de weg naar abstractie op ging, een landschapschilder.
Mondriaan, De Oostzijdse Molen bij ondergaande zon aan het Gein,
olieverf op doek 75,2 x 132,4 cm, 1907, verblijfplaats onbekend
Het is verrassend en verhelderend wanneer we de schilder zelf aan het woord laten: “Ik gaf er de voorkeur aan het landschap te schilderen bij grijs, donker weer of in fel zonlicht, wanneer de intensiteit van het licht de details verdoezelt en de silhouetten accentueert.” Hij verbeeldt het schemerige licht van de vallende avond, zodat details vervagen en de hoofdvormen eenvoudiger en sterker spreken.
We kunnen bij een aantal schilderijen goed volgen hoe hij een motief uit de zichtbare werkelijkheid abstraheerde. Vermaard zijn in dit verband de schilderijen van een boom.
Mondriaan, 1908-1910, Avond; De rode boom, olieverf op doek: 70 x 99 cm, Kunstmuseum Den Haag
Mondriaan, 1908-1910, De grijze boom, olieverf op doek: 79,7 x 109,1 cm, Kunstmuseum Den Haag
Mondriaan, Bloeiende appelboom, olieverf op doek: 78 x 106 cm, 1912,
Kunstmuseum Den Haag
Mondriaan, Compositie 10 in zwart wit (Pier en oceaan),
olieverf op doek: 85,5 x 108,4 cm, 1915, Kröller-Müller Museum
Het oogt puur abstract, maar ook aan dit schilderij ligt een motief uit de werkelijkheid ten grondslag. Het werk is geïnspireerd op een pier die in zee steekt. De golven van de zee en de palen van de pier zijn dermate geabstraheerd dat er alleen nog maar verticale en horizontale strepen over blijven. Mondriaan had het over zijn ‘Plus-Minusschilderijen’ uit de periode 1915-1917. Hij schrijft: “Het positieve en het negatieve op zichzelf verbreken de eenheid. Zij zijn de oorzaak van alle ellende. Het samengaan van het positieve en negatieve betekent geluk.”
Mondriaan werd sterkt beïnvloed door de theosofie. De theosofie gaat uit van het standpunt dat aan alle verschijnselen in het universum een wezenlijke eenheid ten grondslag ligt, het absolute dat alle tegenpolen in zich verenigt: het positieve en het negatieve, het mannelijke en het vrouwelijke, geest en materie. Mondriaan wilde in zijn schilderijen het “onveranderlijke” en het “aller diepste” weergeven. Door gebruik te maken van de in zijn ogen meest zuivere elementaire vormen probeerde hij tot die samenhang te geraken. Hij wilde doordringen tot de oer verhoudingen waarop alles is gebaseerd. Zo wil hij met zijn kunst een universele beeldende schoonheid bereiken die van alle tijden is en niet afhankelijk is van het toevallige en het aardse tijdelijke. Het laatste beetje aardse verdwijnt uit zijn werk ten gunste van absoluut geometrische constructies van lijnen en vlakken in de primaire kleuren rood, geel en blauw. In 1914 schreef hij in een brief aan de invloedrijke kunstpedagoog H.P. Bremmer: “Ik construeer op een plat vlak lijnen en kleurcombinaties met het doel algemene schoonheid zo bewust mogelijk uit te beelden.”
Mondriaan, Compositie met groot rood vlak, geel, zwart, grijs en blauw, 1921,
olieverf op doek: 59,5 x 59,5 cm, Kunstmuseum Den Haag
Kazimir Malevitsj *1
Ook Kazimir Malevitsj (1879-1935) schilderde in het begin van zijn carrière veel landschappen en ook hij heeft zijn werk van een stevig onderbouwd fundament voorzien.
Malevitsj, Huis in een tuin, 34,5 x 49,5 cm, 1906
In het tweede decennium van de twintigste eeuw ging de Russische kunstenaar tot het uiterste met wat mogelijk was in abstracte kunst: het Zwarte Vierkant. Voor velen betekent het schilderij met dat zwarte vierkant op een wit vierkant dat de kunstenaar de totale abstractie had bereikt.
Malevitsj, Zwart Vierkant, 53,5 x 53,5 cm, gedateerd 1913, Hermitage, Sint Petersburg
Tentoonstelling Stedelijk Museum Amsterdam:
Kazimir Malevich en de Russische avant-garde, 2013, foto Gert Jan van Rooij
Tentoonstelling met werk van Malevitsj in Sint Petersburg, 1915
Ik laat overzichtsfoto’s van zalen zien van zowel de expositie in Amsterdam als die in Sint Petersburg. Hierdoor wordt duidelijk dat de samenstellers van beide exposities met de plaats van het Zwart Vierkant verwijzen naar de religieuze betekenis voor Malevitsj van het schilderij. Zowel op de tentoonstelling in het Stedelijk Museum als op de tentoonstelling in Sint Petersburg hangt het Zwart Vierkant namelijk boven in de hoek van de ruimte. Dat is in de woonkamer van een Russisch-Orthodox huishouden de zogenaamde ‘heilige hoek’, de plaats van de huisicoon.
Heilige hoek in een Russische huiskamer
Boven in de hoek treffen we de huisicoon aan die de bewoners moet beschermen en centraal staat bij religieuze gebeurtenissen zoals het dagelijks gebed, doop-, trouw- en begrafenisplechtigheden.
We zullen zien dat het geloof wel vaker doorklinkt in het werk van de Russische kunstenaar. Laten we voorlopig stellen dat het Zwart Vierkant een icoon is van de Russische avant-garde.
Futurisme
Net als veel andere Russische kunstenaars uit het begin de twintigste eeuw was ook Malevitsj op zoek naar een nieuwe kunst, naar een nieuw begin.
In Rusland heerste een sterke tweedeling tussen de kunst van de traditionele plattelandsbevolking en die van de veelal in de grote steden levende elite. Vanaf het moment dat Peter de Grote (1672-1725) zijn blik op de Westerse wereld richtte, volgde de elite de ontwikkelingen in de Westerse beeldende kunst. Van Malevitsj is bekend dat hij de kunst in Europa, vooral die in Parijs op de voet volgde. Het lijkt daarom tegenstrijdig dat hij zich ook liet inspireren door de oude, traditionele volkskunst. De bevolking op het platteland was vaak slechts bekend met de Russisch-Orthodoxe iconen en prenten met religieuze voorstellingen. Hij wilde een synthese bewerkstelligen tussen de traditionele Russische kunst en de moderne kunst. Malevitsj richtte zich in eerste helft van de jaren tien van de twintigste eeuw op het schilderen van het boerenleven. De boeren werden voorgesteld als de helden op iconen. Zij staan net als de heiligen op iconen in het middelpunt van de voorstelling, maar dan wel vormgegeven in een moderne beeldtaal. Met hun buisvormige ledematen doen de boeren enigszins denken aan de mensen op schilderijen van de Franse kubistische kunstenaar Fernand Léger (1881-1955).
Links: Malevitsj, De Houthakker, 1912/13, Stedelijk Museum, Amsterdam
Rechts: Malevitsj, De Maaier, 1915, Staatsmuseum Novgorod, Rusland
Suprematisme, het Zwart Vierkant en het schilderij Wit op Wit
De tentoonstelling in 1915 in Sint Petersburg was de laatste futuristische tentoonstelling in Rusland. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling schreef hij een beginselprogramma waarin Malevitsj voor het eerst de term Suprematisme gebruikt. In het Nederlands vertaald maakt de titel van het manifest al veel duidelijk: Van Kubisme en Futurisme naar Suprematisme. Het nieuwe Realisme in de schilderkunst. Hij maakt duidelijk dat zijn wijze van schilderen moet worden opgevat als een nieuwe vorm van realisme! We zullen zien dat het realisme voor hem echter een extreem voorstellingloze kunst betekent! Dus hoezo “realisme”? Terugblikkend op het Zwart Vierkant geeft Malevitsj in het boek De niet-objectieve wereld (1927) het antwoord: “In 1913 probeerde ik wanhopig om de kunst te bevrijden van het dode gewicht van de werkelijkheid. Ik wendde mij tot de vorm van het vierkant. En dat moest zwart zijn.”
Naar eigen zeggen bedoelde Malevitsj met suprematisme “De suprematie van het gevoel in de beeldende kunst”. Hij meende dat dit het best kan worden uitgedrukt met de meest eenvoudige en meest elementaire geometrische vormen die de suprematie van de geest boven de materie, boven de chaos van de zichtbare werkelijkheid voorstellen: “… de meest pure vergeestelijkte vorm van kunst”. Hij vond dat de vormen en kleuren uit de zichtbaar waarneembare werkelijkheid subjectieve gemoedstoestanden oproepen die de werkelijke realiteit vertroebelen. Malevitsj wilde een hogere werkelijkheid verbeelden. De vormen in zijn schilderijen verwijzen niet meer naar iets in de werkelijkheid, maar zijn een werkelijkheid op zich geworden. De suprematistische kunstwerken vormen een nulpunt, een einde van de oude en het begin van de nieuwe schilderkunst.
Over het Zwart Vierkant schreef hij: “Het Zwart Vierkant is tegelijk alles en niets, een nieuw nul- en beginpunt in de kunst”, maar ook: 'de absolute creatie” en: “Elke verwijzing naar het gewone subjectieve leven is overwonnen en niets is echt behalve het gevoel...” In een publicatie van het Museum of Modern Art in New York wordt het Zwart Vierkant als een “Utopisch schilderij” getypeerd.
Het zwarte vierkant wordt op het schilderij aan alle kanten omgeven door een strook wit. Die strook is een wezenlijk onderdeel van het schilderij. We zullen zien dat wit voor Malevitsj de ultieme oneindigheid en volkomen volmaaktheid … God voorstelt.
Malevitsj, Suprematisme, Wit op Wit, 1918 The Museum of Modern Art, New York
En daarmee komen de miniaturen en de tekst in de Kinderbijbel van Piet Worm uit het artikel van afgelopen week. Klik op ( https://manage.wix.com/dashboard/30971859-43b3-4764-b5f5-a982a23437ae/blog/61ec27092b78d90029522131/edit ) toch wel heel dicht bij de betekenis van de schilderijen het Zwart Vierkant en Wit op Wit van Malevitsj! Onder de miniatuur met het witte vlak lazen we in die kinderbijbel immers: “Heel, héél lang geleden was er geen hemel en ook geen aarde. Er was niets, helemaal niets.” En onder de miniatuur met het zwarte vierkant: “Toen maakte God uit dit niets Hemel en Aarde. Maar de aarde was nog woest en leeg. En overal was het heel, héél erg donker.”
God moet in ieder geval in dat zwarte en witte gat, in het niets van Piet Worm aanwezig zijn, Hij was er immers al altijd en zal er ook altijd zijn. Daar komt nog bij dat Malevitsj verklaarde dat in het zwart het gelaat van God aanwezig is.
Met het wit dat opgaat in het wit had Malevitsj de laatste stap gezet naar oneindigheid, naar het Niets. Hij schrijft dit woord met een hoofdletter! In een dagboekaantekening uit 1920 verklaart de kunstenaar dat de kunst dood is. Hij bedoelde dat er na de door hem geschilderde oneindigheid niets meer te doen stond voor de kunstenaar. Wat was er nog te schilderen na deze witte volmaaktheid zoals het “In het begin…” was? Hij bedoelde ook dat alles en iedereen eerst moet sterven, wil er sprake kunnen zijn van een nieuw begin. Voor Malevitsj was in de oneindigheid van het witte vlak alles uit het universum opgegaan, maar het betekent ook het begin van iets nieuws! Met het witte vlak gloort er iets nieuws aan de horizon, de nieuwe kunst! Er is weer genoeg te doen en Malevitsj bleef tot aan zijn dood in 1935 schilderen: werkend aan de nieuwe kunst!
Het Suprematisme en de zuiver abstracte beeldtaal hadden een grote invloed op de Moderne Kunst en inspireerde kunstenaars als Mark Rothko (1903-1970) met Black on Black en Yves Klein (1928-1962) met zijn monochrome volledig blauwe vierkanten.
Zwart Vierkant in de Tretyakov galeria in Moskou
Malevitsj maakte vier versies van het Zwart Vierkant. Twee van deze schilderijen hangen in de Tretyakov galeria in Moskou, een hangt er in de Hermitage in Sint Petersburg en een het Centre Pompidou, Parijs.
P.S. Ik kan u meedelen dat alle voorafgaande artikelen weer volledig online staan (met uitzondering van het artikel over de Biblia Pauperum; er heeft zich nog niemand gemeld met een goede back-up!) Ik moet zeggen dat ik er op een gegeven moment wel plezier aan beleefde met het opnieuw plaatsen van de foto’s bij de artikelen. Natuurlijk las ik veel oude teksten nog eens door. Nu ik er enige afstand van had genomen genoot ik werkelijk van het lezen van bijvoorbeeld de stukjes over Lucretia; Johanna, een vrouwelijke paus; Huxley en ‘The greatest Picture in the world'; De menselijke ziel verbeeld; Rembrandt en het Boek Tobias enfin teveel op te noemen... Daarnaast heb ik in nogal wat teksten het een en ander aangepast en verbeterd. Wanneer u ook oude stukjes nog eens wilt inkijken, ga dan naar de Homepage, klik op ‘Artikelen’ en schrijf op de zwarte balk met ‘Zoek een artikel’ een trefwoord (bijv. Rembrandt) of een (deel van) de titel van het artikel. Daarna klikt u op het artikel dat u zoekt en de tekst verschijnt.
Gebruikte literatuur
- Ulrike Becks-Malorny, Wassily Kandinsky, de weg naar abstractie, 1993
- Hugh Honour en John Flemming, Algemene Kunstgeschiedenis, 1982, p. 610-611
- Jeroen de Baaij, Canon van de Moderne Kunst: Malevich, geplaatst op internet op 27 november 2011
- Jan Haasbroek, Zwart Vierkant, Blog 10 dec. 2013
- Joost Zwagerman, Kunstcollege Malevich, 17-10-2013, klik op: https://www.bnnvara.nl/dewerelddraaitdoor/videos/255659 , echt doen hoor!
- Mirthe de Leeuw, Het goudeerlijke zwart van Malevitsj, geplaatst op internet op 20 februari 2018
- Fanny Kuitenbrouwer, Zwart vierkant: een revolutionair icoon, artikel op internet, ingekeken op 27-1-2022
*1 Tot voor eergisteren wist ik niet erg veel over Kazimir Malevitsj en na de zoektocht door mijn boekenkast bleek dat er geen enkele monografie over de kunstenaar in te vinden was. Vrijwel alle kennis over Malevitsj, het Zwart Vierkant en het Suprematisme heb ik opgedaan tijdens het doorlezen van de publicaties in de literatuurlijst.