een man met een missie
detail van het timpaan van de Sainte Marie-Madeleine in Vézelay,
reliëf 12de eeuw
Het verhaal begon zo ongeveer met: ‘Er was eens een dief, een rover en een reus …” Ik weet het niet zeker wie mij het verhaal over Christophorus als eerste vertelde, mijn moeder of de onderwijzer op de lagere school? Ik weet wel dat het mij als kind vaak werd verteld en dat ik het een spannend verhaal vond. Mijn moeder kennende zal zij het verhaal wel met allerlei zelf verzonnen mirakelen en grappen hebben opgedist! ... en dan, op de feestdag van de heilige met z’n allen de auto in, op weg naar de plek waar een plaatselijke priester zich met een wijwatervat en de daar bij behorende kwast langs de weg had opgesteld. Wanneer je dan rustig aan de man voorbij reed werd een flinke laag van dat gewijd water over het voertuig uit gesprenkeld. We wisten ons weer een jaar lang verzekerd van veilige ritten en een behouden thuiskomst. Ik bedoel maar: er is veel van die gekkigheid verloren gegaan, maar daarmee onder andere ook deze schitterende folklore! We zullen in de loop van dit artikel wel zien hoe de heilige het beschermheerschap over de reizigers heeft verworven.
Autowijding
Fietswijding
Het verhaal over Christophorus (ook Christoffel genoemd)
Zoals zo vaak begint Jacobus de Voragine ook het verhaal over Christophorus met een verklaring van de naam van de heilige. Voordat hij werd gedoopt heette hij Reprobus (Verworpene), pas daarna werd hij Christophorus genoemd. Deze naam betekent ‘die Christus draagt'. De traditie wil dat hij deze naam heeft gekregen als verwijzing naar de vier manieren waarop hij Christus gedragen heeft. Hij heeft Christus gedragen toen hij Jezus over een rivier zette, met zijn lichaam door zijn versterving, in zijn hart door zijn vroomheid en met zijn mond door zijn belijdenis en verkondiging.
Maria en Christophorus (= drager van Christus) dragen beiden Jezus
Het verhaal vertelt dat Christophorus afkomstig was uit Kanaän. Hij zou reusachtig groot zijn geweest en had een afschrikwekkend uiterlijk. Christophorus had zich voorgenomen zijn enorme kracht in te zetten voor de machtigste vorst op aarde. In de tijd dat hij een machtige koning diende, merkte hij dat die machtige heerser bang werd wanneer de naam van de duivel werd uitgesproken. Telkens wanneer de koning de naam van de duivel hoorde sloeg hij een kruis. Desgevraagd vertelt de koning: “Telkens als ik de duivel hoor noemen, bescherm ik mij met dit teken, omdat ik bang ben dat hij anders macht over mij krijgt en mij kwaad doet.” Christophorus wist genoeg! Uit de woorden van de koning leidde hij af dat de duivel groter en machtiger was dan de heer die hij diende. Hij stelde zich nu in dienst van de duivel. In die tijd trok hij plunderend, moordend en verkrachtend door het land en liet een spoor van ellende achter zich. Op een gegeven moment merkte Christophorus dat de duivel bang werd bij het zien van een kruis. Christophorus vraagt de duivel om een verklaring. Duivel: "Er is een mens geweest, zijn naam is Christus, die aan het kruis is geslagen. Wanneer ik het teken van zijn kruis zie word ik doodsbenauwd en sla van schrik op de vlucht.” Duidelijke taal voor Christophorus! Hij zei zijn meester vaarwel en ging op zoek naar die blijkbaar nog machtiger vorst, dat moest volgens de duivel Christus zijn. Opnieuw trok hij langs dorpen en steden en onherbergzame gebieden op zoek naar de machtigste vorst op aarde. Op zijn zoektocht kwam hij bij het huisje van een kluizenaar. De heremiet verkondigde Christus en onderwees Christophorus in de christelijke leer. Onder de indruk van het verhaal vroeg Christophorus de man met welke taak hij Christus zou kunnen dienen. De kluizenaar: “Ken je die en die rivier? Veel mensen zijn bij het oversteken van de rivier in de problemen gekomen en zijn verdronken. Wanneer je bij die rivier gaat wonen en de mensen overzet zal je daarmee jouw koning dienen.” Christophorus beloofde dat hij dat zou gaan doen.
Bij het overzetten van de reizigers gebruikte hij een oude verdorde boomstam die hem zou helpen in de diepe, snelstromende en hevig kolkende rivier overeind te blijven om niet met het water te worden meegesleurd.
Christophorus was zo al een hele poos bezig toen hij op een keer door het geroep van een kind vanaf de overkant van de rivier uit zijn slaap werd gewekt. Het kind gaf te kennen overgezet te willen worden. 'Dat moet geen al te zware klus zijn', meende de veerman. Christophorus pakte het kind, tilde het op zijn schouders, nam zijn staf en liep de rivier in. Echter, hoe verder hij in de rivier kwam, hoe zwaarder het kind leek te worden. Het jongetje drukte zo zwaar op de schouders van de reus dat hij bang was deze overtocht niet te zullen overleven. Slechts met uiterste inspanningen en volledig uitgeput weet Christophorus de overkant te bereiken. Hij zei tot het kind dat het erop had geleken alsof hij de hele wereld op zijn schouders had gedragen. Dan maakt het kind zich bekend. “U hebt gelijk! Ik ben het, Christus, uw koning die de wereld heeft geschapen.” Jezus geeft te kennen zo zwaar te zijn omdat hij de zonden van de wereld op zich heeft genomen. Hij heeft daarvoor aan het kruis boete gedaan. Daarop geeft het Christuskind Christophorus een teken dat hij het werkelijk is: “Want ik ben Christus, de koning die jij dient. En ik zal je laten zien dat ik de waarheid spreek: ga terug over de rivier en steek de staf naast jouw huisje in de grond; dan zal je morgenvroeg zien dat hij heeft gebloeid en vruchten draagt. Toen Christophorus de volgende morgen wakker werd zag hij dat zijn staf een palmboom was geworden en bladeren en dadels droeg.
Nadat dit alles was gebeurd trok Christophorus over de wereld om het geloof te verkondigen. Met zijn prediking wist hij geregeld grote groepen van soms meer dan 1000 toehoorders tot het geloof te bekeren. Dat werd echter door de koning van het gebied niet erg gewaardeerd. (In verschillende versies van het verhaal gaat het om keizer Decius.) Evenals de Zeven Slapers werd Christophorus gedwongen om afgoden te aanbidden. Ook toen hem de meest verschrikkelijke martelingen in het vooruitzicht werden gesteld weigerde hij aan de afgodendienst deel te nemen. Christophorus werd gevangengenomen en samen met twee mooie meisjes in een kerker opgesloten. De dames was grote rijkdom in het vooruitzicht gesteld wanneer zij Christophorus zouden weten te verleiden. Hij bleef echter standvastig in zijn kuisheid en wist de meisjes ook nog eens tot het Christendom te bekeren. Na ellendige martelingen worden zij onthoofd.
Ook Christophorus werd gemarteld. Hij werd aan een boom gebonden en boogschutters richtten hun pijlen op hem. Maar de pijlen raken hun doel niet! Op miraculeuze wijze trof een van de pijlen de koning in het oog en hij werd blind. Christophorus zei tegen hem: “Wanneer u mij hebt gedood, wrijf dan mijn bloed op uw oog en u zal genezen.” De koning bespotte zijn gevangene en beval hem met gloeiende staven te bewerken. Daarna zetten de beulen hem een helm op het hoofd die in het vuur gloeiend heet was geworden. Vervolgens werd hij onthoofd. De koning wreef wat van het bloed van Christophorus over zijn ogen en kon onmiddellijk weer zien. Natuurlijk kwam nu ook de koning tot inkeer en prees de God van Christophorus.
Het martelaarschap van Christophorus
Bicci di Lorenzo, Christophorus wordt met pijlen beschoten, paneel van de predella van het altaarstuk Madonna met Kind en heiligen, 1435, Fondazione Federico Zeri, Università di Bologna
Op het paneel van de predella schieten boogschutters hun pijlen op de heilige. De pijlen raken hem echter niet. We zien dat de pijlen zich in de lucht omkeren en zich richten op de boogschutters. De koning wordt door een terugkerende pijl in het oog getroffen.
Fresco 15de eeuw met de gevangenneming en marteling van Christophorus in de Basilica di San Domenico, Arezzo
Links bovenaan is de koning door een pijl in het oog getroffen
Hans Memling, Christophorus zet het Christuskind over, keerzijde van het rechter luik van het Triptiek met de Rust op de Vlucht naar Egypte, olieverf op paneel: 47,7 x 15,9 cm, ca. 1480, Louvre, Parijs
Op het detail van het schilderij van Memling zien we in de achtergrond minuscule tafereeltjes met het martelaarschap van Christophorus. Tussen de twee torens op de binnenplaats van het kasteel plaatsen beulen hun slachtoffer een gloeiende helm op het hoofd. Achter dit tafereel brandt het vuur waarin de helm en de gloeiende staven hebben gelegen. Rechts buiten de stadpoort staat een beul klaar de heilige het hoofd af te slaan.
Miniaturen
We komen Christophorus vaak tegen in geïllustreerde handschriften, vooral getijdenboeken en uitgaven van de Legenda aurea. De variatie in de voorstellingen is gering. In middeleeuwse handschriften richt de verluchter zich vrijwel steeds op het verhaal van de overzetting van Jezus. Christophorus ziet eruit als een enorme man die het Christuskind op zijn schouders over de rivier zet. Ook andere elementen uit het verhaal, zoals de kluizenaar en de staf die zo wonderbaarlijk was gaan bloeien en vruchten kreeg treffen we aan op de boekverluchtingen.
Miniatuur toegeschreven aan de Meester van de Legenda aurea van München, ca. 1430-1440
Een grote gouden schijf met rode rand straalt boven de groep. Het is een herinnering aan de alomtegenwoordigheid van God. Binnen een met biezen gevlochten omheining staat de kluizenaar met een lantaarn in de hand. Achter hem staat een kapel. Het gebouwtje staat aan de rand van een bos, op een in de rivier stekend rotsplateau.
Illustratie in een Franstalige uitgave van de Legenda aurea, ca. 1475
De illustratie laat zien dat de dorre boomstam van Christophorus bladeren heeft gekregen en vruchten draagt. Let ook op de vissen en de gedrochten in het water.
Miniatuur in een getijdenboek, verluchting: Simon Bening, werkzaam in Gent, handschrift, perkament: 59 x 42 mm, ca. 1530-1535, Metropolitan Museum of Art, New York
De Vlaamse miniaturist Simon Bening (1483-1561) werd in zijn tijd geprezen als een van de grootste meesters van de boekverluchting in Europa. De waardering blijkt onder andere uit het feit dat hij een aantal van zijn werken signeerde.
Bening heeft een goed oog voor allerlei details in het landschap. Kijk eens naar de weerspiegeling van de kleren van Christophorus in het water en de manier waarop die weerspiegeling door de golven van het water wordt onderbroken.
Doordat de onderkant van zijn rode gewaad net iets diffuser en bleker is dan de bovenkant krijgen wij de indruk dat de reus echt ín het water staat.
Het is duidelijk dat er met de voorstelling een nieuw tijdperk in de miniatuurkunst is ingetreden. De Renaissance laat zich vooral zien in het perspectief. Zo worden de dieren in het landschap kleiner naarmate ze verder van ons af staan. Wanneer we met ons oog dichter bij de horizon geraken, zien we minder details in het landschap, contouren vervagen en de gebouwen, de bergen en de lucht lopen in elkaar over en krijgen een wazige grijsblauwe eenheidskleur. Dit merken wij in werkelijkheid ook wanneer we over een landschap uitkijken. De miniaturist heeft het op deze werkelijk heel kleine voorstelling (59 x 42 mm!) voor elkaar gekregen op het platte vlak de werkelijkheid levensecht te suggereren.
Heel aandoenlijk is de tedere wijze waarop de reus de kleine Jezus aan de oever van de rivier oppakt … of neerzet?
Joachim Patinir, Landschap met Christophorus, olieverf op paneel: 125 x 170 cm, ca.1520-‘22, Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial Spanje: El Escorial
Joachim Patinir (1480-1524) wordt door Karel van Mander (1548-1606) geprezen als de eerste echte landschapschilder in de Nederlanden. Wanneer we zijn werk overzien dan was hij echter geen pure landschapschilder. In zijn landschappen ontdekken we, vaak pas bij nader inzien religieuze voorstellingen. Zijn gefantaseerde panoramische verbeelding van het landschap, de rotspartijen, dreigende wolkenluchten en de meanderende rivier passen goed bij de voorstellingen van het thema met Christophorus die Jezus over de rivier draagt. Vanaf ca. 1470 heeft Patinir verschillende versies van het onderwerp geschilderd. Zijn schilderijen hebben daarna een hele generatie schilders beïnvloed. We zullen zien dat ook Jheronimus Bosch van belang is geweest voor de wijze waarop het thema in de zestiende eeuw werd voorgesteld.
Op het schilderij in het Escorial lijkt het er sterk op dat Patinir een specifiek moment uit het verhaal in beeld brengt. Met het kindje op zijn schouders nadert Christophorus de oever aan de overkant van de rivier. Wanneer zijn klus er bijna opzit blikt de reus achterom en spreekt het onbekende jochie aan; hij klaagt over zijn vermoeidheid en zegt dat het erop leek alsof hij de hele wereld op zijn schouders had gedragen. Dan maakt het kind zich bekend. “U spreekt de waarheid! Ik ben het, Christus, die de wereld heeft geschapen die jij nu hebt getorst.” Jezus is zo zwaar omdat hij aan het kruis al de zonden van de wereld op zich heeft genomen. Op de oever staat de oude heremiet. Het rotspad naar de rivier is glibberig. Hij houdt zich daarom vast aan een boom.
Wanneer we over de oever iets naar achteren kijken zien we tussen Christophorus en de kluizenaar twee monniken die een drenkeling uit het water trekken. Dat kan wijzen op het gevaar tijdens een reis wanneer men zich niet tot Christophorus wendt. Daarover straks meer!
detail Landschap met Christophorus, El Escorial
Herri met de Bles, Landschap met Christophorus, 1535-1545,
Museum Boijmans Van Beuningen
Herri met de Bles (1510-1550) moet het werk van zijn beroemde stadgenoot Joachim Patinir (1480-1524) goed gekend hebben. Hij zal vast ook wel schilderijen met Christophorus gezien hebben die uit het atelier van Patinir kwamen. Er wordt zelfs beweerd dat Herri met de Bles als jongeman in het atelier van de Patinir heeft gewerkt.
Het schilderij in Museum Boijmans Van Beuningen is sterk door Patinir beïnvloed. Herri met de Bles toont Christophorus met het Christuskind op zijn schouder in een berg- en rivierlandschap met grillige rotsformaties en een meanderende rivier met stevige golven. Het schip dat rechts door de woeste golven en het onstuimige weer in problemen is gekomen laat de beschouwer meeleven met de barre weersomstandigheden waarin de veerman zijn werk moet doen.
De kluizenaar staat op de linker oever. Zijn ontstoken lantaarn wijst erop dat de oversteek van Christophorus gedurende de nacht plaatsvindt.
De gestrande vis in het centrum van de voorstelling kan verwijzen naar de zondige, gestrande mensheid die niet onder de indruk was van de woorden van Jezus tot de apostelen: “Volg mij, en ik zal u vissers van mensen maken.” (Mattheus 4:19) De mensen die door de apostelen in hun netten worden gevangen zullen niet op het droge omkomen, maar leven in de hemel. Met die gedachte moet ook Christophorus het geloof verkondigen. Wellicht dat de vis een soortgelijke duiding draagt als het beeld van de drenkeling op het schilderij van Patinir in het Escorial.
De dode vis zien we ook op het vroegere schilderij van Jheronimus Bosch én bijvoorbeeld ook op het schilderij van een navolger van Jheronimus Bosch in Houston. (zie hieronder) Op beide schilderijen hangt het dier aan de staf van Christophorus.
Jheronimus Bosch, Christophorus draagt het Christuskind, olieverf op paneel: 113 x 71,5 cm, 1496-1505, Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
anonieme navolger van Joachim Patinir, Christophorus draagt het Christuskind naar de overkant van de rivier
Vanaf het midden van de vijftiende eeuw tot ruim in de 16de eeuw blijft de invloed van Patinir op de iconografie van de oversteek van Christophorus groot. Dat wordt geïllustreerd met het schilderij van de anonieme navolger van Joachim Patinir én het schilderij van Quinten Massijs. (zie hieronder)
Op het schilderij van de anonieme navolger van Joachim Patinir draagt Christophorus de wereldbol op zijn schouders. Hij gaat zichtbaar gebukt onder de zware last ervan. Jezus zit er bovenop en heeft zijn kruis al teken van overwinning op de wereld geplaatst. Aan het kruis wappert een overwinningsvaandel. Op dat vaandel zien we nog een kruis. Het vaandel met het kruis verwijst naar Jezus die met zijn kruisdood de zonden van de mensen op zich heeft genomen en daarmee de dood heeft overwonnen. Christophorus ervaart de zware last van de zonden die híj nu op zijn schouders draagt. De reus ondervindt zelf de last die Jezus op zich heeft genomen door ook omwille van zíjn zonden, boete te doen.
Quinten Massijs, Christophorus draagt Jezus over de rivier, olieverf op paneel: 72 x 106 cm, 1490, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, rechts detail van het schilderij
Krachtig stapt de reus door de rivier. Met zijn stok peilt hij de diepte van het water en zoekt op de bodem naar houvast. Links achter Christophorus zit de kluizenaar met een brandende lantaarn in een spelonk. De zonnestralen die over het water glijden kondigen de nieuwe dag aan.
Vanaf het begin van de zestiende eeuw zien we dat schilders zich nog steeds laten inspireren door het werk van Joachim Patinir. Opvallend is dat de duivelachtige monsters van Jheronimus Bosch vanaf het begin van die eeuw het rivierlandschap gaan overheersen.
Christophorus trekt nu door een onheilspellende, vijandige en boosaardige wereld. Die wereld is volledig bezeten van zonde. Onderweg zwerft de reiziger door een vaak panoramisch rivierlandschap waarbij hij aan alle kanten wordt omringd door de meest gruwelijke Jheronimus Bosch-achtige gestalten die niet veel goeds in de zin lijken te hebben. De geloofsverkondiger heeft de opdracht de angstaanjagende monsters tot inkeer te brengen.
Pseudo Jan Wellens de Cock, olieverf op paneel: 35,7 x 45,9 cm, werkzaam tussen 1506-1521, verkocht in 2004 bij Sotheby’s, Londen
De kluizenaar steunt zwaar op zijn boomstaf; hij gaat duidelijk gebukt onder de lasten van het op zijn schouders gezeten Christuskind. Ook op dit schilderij zit Christus op een wereldbol. We zien ook weer het kruis dat op de wereld is geplaatst en ook het vaandel met daarop een kruis. In deze tijd is dat een vaak terugkerend elementen. Ook de kluizenaar met zijn lantaarn behoort inmiddels tot een de vast motief van de voorstellingen van het thema.
Navolger van Jheronimus Bosch, Christophorus draagt het Christuskind door de zondige wereld, olieverf op paneel: 57,2 x 79,4 cm, ca. 1520, The Museum of Fine Arts, Houston
Christophorus draagt het Christuskind door de zondige wereld,
navolger Jheronimus Bosch, olieverf op paneel: 64 x 94 cm, ca. 1525
Links op het schilderij zit de kluizenaar in een boom. Christophorus legt de wereldbol met Jezus voorzichtig op de rotsachtige oever.
Christophorus draagt het Christuskind door de zondige wereld,
navolger van Pieter Huys (1519-1586)
Aardig is dat de in bloei staande staf witte bloesem draagt en dat er een vogeltje op een van de takken is neergestreken.
Links van Christophorus zit een mensachtig monster met een vissenkop. Hij verschalkt een vis!
Anonieme Meester, Legende van de heilige Christophorus,
Zuid-Nederlands, ca. 1550-1575, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen
Aan de linkerzijde van de voorstelling waadt Christophorus met een enorme wereldbol op zijn schouders door een rivier. Het is duidelijk dat hij gebukt gaat onder de zware last die hij draagt. Bovenop die globe zit Jezus. Hij lijkt zich niet erg druk te maken over de problemen waarmee hij de veerman heeft opgezadeld. Vrolijk zwaait hij ons toe.
Hoi!
In de tijd van de anonieme kunstenaar was een globe nog relatief nieuw. Ruim vijftig jaar voordat het schilderij werd vervaardigd had Martin Behaim in Neurenberg in 1493 het eerste exemplaar gemaakt van een bolvormige kaart van de wereld. Op het schilderij herkennen we Madagaskar.
Op de globe loert vanuit de onbekende diepten van de zee het gevaar! Zo rijst links in de voorgrond een zeemonster op uit het water. In verhouding tot de galei is het een groot en angstwekkend ondier. Dreigend richt het zich op het schip en zijn bemanning.
Het schilderij laat zien dat ook in de rest van de wereld het kwade overheerst. De stemming staat in het teken van de zonde van de mensheid. Zo wordt in het houten verlaten en gehavende schip in het midden van het schilderij de ark van Noach gezien. Het verhaal over de Zondvloed moet herinneren aan de mensen die zich niet houden aan Gods wetten en daarvoor worden gestraft.
De ark van Noach, detail schilderij anonieme detail op het schilderij van de Meester met Legende van de heilige Christophorus
Wanneer we ark op het schilderij in Antwerpen vergelijken met andere voorstellingen van de ark van Noach uit de tijd van de onbekende schilder is er best wel wat voor te zeggen dat er op het schilderij sprake is van de ark van Noach. Alleen de bovenbouw van het schip is in de loop van al die eeuwen verdwenen!
Vlaamse miniatuur in een getijdenboek, ca. 1500
Noach verwelkomt een duif die een takje in zijn snavel houdt. Op de voorgrond doet een raaf zich te goed aan de botresten van een van de drenkelingen.
Simon de Myle, De Ark van Noach op de berg Ararat,
olieverf op doek: 114 x 142 cm, ca. 1570, privécollectie Frankrijk
Dit is het enige schilderij dat van deze verder volledig onbekende kunstenaar bekend is. Het werk is gesigneerd en gedateerd op de voorzijde van de loopbrug, op de plek waar het schaap naar beneden loopt: Simone de Myle inventor et fecit 1570. Het schilderij werd in 2011 verkocht bij Sotheby’s Parijs voor ruim € 400.000.
Detail schilderij Simone de Myle
Alle dieren verlaten de ark en verspreiden zich over de aarde en in het luchtruim. Als u goed zoekt ziet u ook draken en een eenhoorn.
Terug naar het schilderij van de anonieme Meester met Legende van de heilige Christophorus
De Toren van Babel, detail schilderij anonieme Meester met Legende van de heilige Christophorus
In de niet afgebouwde toren in de stad rechts achter de ark wordt de Toren van Babel herkend. In dat verband wordt vergelijkend gewezen op de schilderijen met de Toren van Babel van Pieter Brueghel de Oude (ca. 1525/30-1569).
Evenals het verhaal over de Zondvloed verwijst de geschiedenis van de Toren van Babel naar de zondige mensheid en de straffen van God.
Detail schilderij Anonieme Meester met Legende van de heilige Christophorus
De zonde op aarde wordt ook op de voorgrond van het schilderij in beeld gebracht. Tijdens zijn bekeringstochten over de aarde werd Christophorus voortdurend geconfronteerd met manifestaties van de duivel. Overal zag hij de ellende waar de inspanningen van de duivel toe heeft geleid. Overal manifesteert zich het kwade en overal komt hij er, net als de Bijbelse geloofsverkondigers tegen in het geweer. Zo staat hij op de voorgrond voor een gewelddadige groep mannen met onstuimige rijdieren. Op zijn gezag vluchten ze weg en storten vanaf de afgrond in het water.
De vijand is echter nooit verslagen! Dreigend komt rechts van de woeste ezel een nieuwe groep duivelse monsters naar boven geslopen.
Christophorus, hulp voor onderweg
In de inleiding op dit artikel werd al duidelijk dat Christophorus reizigers kan bijstaan ... we zagen het al: zowel in de auto als op de fiets!
Zoals zovelen hadden mijn ouders op het dashboard van de auto een klein brons reliëf met een voorstelling van de heilige en ook op sleutelhangers kwamen we zijn afbeelding tegen. Dit allemaal omdat hij de patroonheilige van de reizigers is. De zoektocht naar de machtigste vorst op aarde en ook zijn bekeringsijver bracht de heilige naar verre streken. Het meest voor dit patronage sprak dat hij reizigers hielp bij het oversteken van een gevaarlijke rivier. Hij voorkwam daarmee dat zij tijdens hun reis in de problemen kwamen.
Een greep uit mijn collectie devotionalia:
Sleutelhangers met een voorstelling van Christophorus
Het reliëf links was geplakt op het dashboard van het vw-tje van mijn moeder.
Het reliëf rechts toont dat de patroonheilige van de reizigers kan worden ingezet voor alle soorten van reizigers: chauffeurs van vrachtwagens, treinreizigers, ballonvaarders en mensen die met het vliegtuig reizen.
Onder het reliëf: ST CHRISTOPH PROTEGE NOS
In de Middeleeuwen gingen veel mensen ervan uit, dat wanneer zij het beeld van Christophorus groetten hen die dag niets zou overkomen.
Op hun soms maanden- en jarenlange tochten wisten ook pelgrims, op weg naar een bedevaartsplaats zich beschermd door de patroonheilige van de reizigers. De aanblik van een beeltenis van Christophorus zou immers beschermen tegen een onvoorziene en onverwachte dood. Daarom trof de reiziger in de Middeleeuwen bij de uitgang van kerken beelden aan van hun beschermerheilige. Ook tegenwoordig zien we zijn voorstelling nog vaak bij de uitgang van een kerk.
Jan van Eyck, Christophorus wijst pelgrims de weg, detail van het meest rechter zijluik van de Aanbidding van het Lam Gods. Direct rechts van hem herkennen we de apostel Jacobus aan het pelgrimsinsigne, de Sint Jacobsschelp die pelgrims dragen die op weg zijn naar Santiago de Compostella.
Jan van Steffeswert (ca. 1470-1525), de heilige Christophorus
draagt het Jezuskind, Onze Lieve Vrouwe-basiliek, Maastricht.
Het beeld staat nog steeds bij uitgang van de kerk.
Christophorus draagt het Christuskind, muurschildering 1370-‘75, in het Musée de Semur-en-Auxois. Opschrift rechts van de voorstelling: ‘Venant de l’Église Notre-Dame de Semur-en-Auxois’ De rest van het opschrift maakt duidelijk dat de muurschildering zich bevond bij de uitgang van die kerk.
Beeld van Christophorus boven de uitgang van de
Christophoruskathedraal, Roermond
Een reisaltaartje van Philips de Stoute
Anoniem, Christophorus, paneel van het 'vierluik Antwerpen-Baltimore', Gelre(?), ca. 1380, tempera en olieverf op paneel, 30 x 26,5 cm, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen
Zowel in het Museum Mayer van den Berg in Antwerpen als in The Walters Art Gallery in Baltimore hangen twee paneeltjes die indertijd een vierluikje vormden. De twee buitenpanelen zijn aan de voor- en achterzijde beschilderd. De twee middenpanelen zijn alleen aan de voorzijde beschilderd. Al met al gaat het dus om zes voorstellingen. Men is tot de conclusie gekomen dat het hier om een reisaltaartje moet gaan omdat de panelen konden worden samengeklapt op een wijze die kenmerkend is voor een reisaltaar. Ook het formaat (elk paneel 30 x 26,5 cm) is gebruikelijk voor een reisaltaar. Dat het om een reisaltaar moet gaan blijkt ook nog eens uit de voorstelling van Christophorus. De andere voorstellingen kunnen worden opgevat als de belangrijkste momenten uit de heilsgeschiedenis: Annunciatie, Geboorte van Jezus, de Kruisiging, de graflegging en de Opstanding. Binnen het kader van deze voorstellingen is de voorstelling van Christophorus vreemd … behalve wanneer het om een reisaltaar gaat! Op reis kan de heilige immers wonderen verrichten!
Het reisaltaar zou hebben toebehoord aan de Bourgondische hertog Philips de Stoute.
Op het paneel met Christophorus zien we in de linker benedenhoek het hutje van de veerman. Aan de overkant van de rivier staat Jezus die met zijn geroep Christophorus wakker heeft gemaakt. Vriendelijk loopt de reus naar Jezus toe. Parmantig loopt Jezus naar het trapje dat in de rots van de oever is uitgehouwen.
Detail van het paneel met Christophorus
In de rivier krioelt het van de vissen én een zeemeermin die een zwierig rood rokje draagt. Ze haalt een kam door het haar en bewondert haar schoonheid in een spiegel. Die kam en spiegel zijn kenmerkende attributen van de zonde van Luxuria. Ook haar enigszins uitdagende pose hoort bij de personificatie van de vleselijk wellust. Christophorus zal vast niet op haar avances zijn ingegaan!
Linksonder: ‘Bijgelovige Beeldverering’, marginale tekening (1515) van Hans Holbein der Jüngere in Lob der Torheit, Erasmus von Rotterdam
Erasmus in Lof der zotheid of de dwaasheid gekroond, een pronkrede: “ Hoe fantastischer en poëtischer de legende, denk aan Sint Joris, Sint Kristoffel of Sinte Barbara, des te fanatieker wordt de heilige vereerd, zelfs nog meer dan Petrus en Paulus.” en: “Zonder enige twijfel behoren tot de partij van de zotheid allen, die verzot zijn op het aanhoren en opdissen van mirakelen en wonderverhalen. Ze worden zulke fabels nooit moede, als er maar iets bovennatuurlijks in voorkomt als spoken, geestverschijningen, boze geesten, de hel en nog duizenden andere griezeligheden. Hoe onmogelijker de geschiedenissen zijn, des te sterker worden ze geloofd en des te aangenamer strelen ze de oren. Ook dienden ze niet alleen wonderwel om de verveling te verdrijven, maar brengen ook financieel voordeel op aan priesters en boetepredikers. Nauwverwant aan deze bijgelovigen zijn zij, die in het zotte, maar zoete geloof leven, dat hun geen ongeluk zal overkomen op de dag, waarop ze een beeld of schilderij van Sint Kristoffel hebben aanschouwd.”
Op een of andere manier krijg ik het toch niet voor elkaar om niet even naar zijn beeltenis te kijken wanneer ik de Onze Lieve Vrouwe-basiliek, in Maastricht uitloop!
Christoffel als naamheilige
Maarten van Heemskerck, Drieluik met Ecce Homo,
olieverf op paneel: 218,5 x 150 cm,1560, Frans Hals Museum, Haarlem
Op het linkerpaneel staat Christophorus. Ongetwijfeld wordt de heilige hier opgevoerd als naam en/of patroonheilige van de onbekende opdrachtgever die vóór hem knielt. Op drieluiken waarop de opdrachtgever wordt afgebeeld komt dit vaak voor.
Christophorus op iconen … met de kop van een hond
In veel godsdiensten komen goden en helden voor die een dierenkop hebben. Binnen het Hindoeisme is het heel gebruikelijk en ook in de godsdienst van het Oude Egypte wemelt het van goden met dierenkoppen. Daar is Anoebis de god van de mummificatie en de gids naar de onderwereld. Hij heeft de kop van een jakhals.
Beeldje met Anoebis, brons, h. 14,9 cm, ca. 700-332 v.Chr,
Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
Ook Christophorus wordt wel met een hondenkop voorgesteld. Een basis daarvoor kan worden gezocht in de Legenda aurea. Het eerste dat Jacobus de Voragine over Christophorus opmerkt is dat hij van afkomst een Kanaäniet is en als mens een afschrikkend gelaat heeft. Het Latijnse woord voor Kanaäniet is Cananeus dat werd vervormd tot canina, ‘hondachtig’. In het Westen heeft dat niet geleid tot afbeeldingen van Christophorus met een hondenkop. Toch komen we ook hier binnen een christelijke context mensen met een hondenkop tegen.
Houtsnede, 1544 in een uitgave van de Cosmographia van Sebastiaan Munster, voor het eerst uitgegeven in 1522 in Bazel
Uit reisverslagen en ook in Middeleeuwse bestiaria (boeken met beschrijvingen van dieren) wordt duidelijk dat er cynocephalen, dat wil zeggen mensen met een hondenkop bestaan. Zo lezen we in het, door mij enigszins verkorte onderschrift bij de houtsnede: “Op deze voorstelling zien we een zogenoemde scipiode, eenbenige mensen met een enorme voet die zij tegen de zon in houden om het lichaam in de schaduw te zetten. We zien een cycloop, mensen met één oog in het midden van hun voorhoofd, een bicephales met twee hoofden, blemmyai: mensen zonder hoofd en het gezicht op de borst, en cynocephalen met hondenkoppen … ‘die in grotten leven, jagen met wapens en blaffen om te communiceren. Deze monsterlijke wezens leven op de rand van de wereld'.” Uit andere vermeldingen vernemen we: “… Cynocephalen hebben grotere tanden dan honden, en klauwen zoals die van honden. Ze eten rauw vlees.” In sommige verslagen zouden de Cynocephalen een woest bergvolk zijn, dat op mensen jaagt om hun vlees te kunnen eten.
Timpaan van de narthex van Sainte Marie-Madeleine in Vézelay, 1125-1130
De voorstelling op het timpaan is de Uitstorting van de Heilige Geest en meer in het bijzonder de opdracht aan de apostelen om de boodschap van Jezus over de hele aarde te verspreiden. Dat betekende dat het verhaal van Jezus niet alleen moest worden verkondigd onder de bekende volkeren. Ook de volkeren die woonden aan de rand van de aarde moesten worden bereikt. Daar woonden onder andere de Cynocephalen!
Uit reisverslagen en de zogenoemde bestiaria wist men dat er in verafgelegen gebieden mensen woonden die er heel anders uitzagen dan 'normale' mensen! Om dat duidelijk te maken zien we rondom de hoofdvoorstelling van het timpaan niet alleen gewone mensen, maar ook wezens met dierenkoppen en andere dierlijke kenmerken. Boven in het timpaan zien we een geloofsverkondiger die de leer van Jezus uitlegt aan twee mensen met een hondenkop.
Detail van het timpaan van van Sainte Marie-Madeleine, Vézelay, rechts: twee Cynocephalen die in het geloof worden onderwezen. Dit reliëf bevindt zich direct links van het hoofd van Jezus.
Detail van het timpaan van van Sainte Marie-Madeleine, Vézelay
De kerkvader Augustinus (354-430) lijkt enigszins sceptisch over het bestaan van Cynocephalen wanneer hij schrijft: “Het is overigens niet nodig in het bestaan van al die die vreemde mensensoorten te geloven waarover wordt verteld … maar het is wel belangrijk, ze te zien als scheppingen van God, hoe raar je ze ook mag vinden. Omdat je geen overzicht hebt weet je ook niet waarom God ze geschapen heeft.” Met deze laatste opmerking lijkt de kerkvader de lezer aan te sporen er beter aan te doen toch maar in het bestaan van de vreemde wezens te geloven en ze als scheppingen van God te beschouwen. In de visie van het beeldhouwwerk in Vézelay moeten ook zíj bekeerd worden. Dat is in ieder geval de Cynocephaal Christophorus overkomen!
De miniatuur in dit Armeense manuscript is weer een voorstelling van de uitstorting van de Heilige Geest. In diens gedaante van een duif gaan tweemaal zes blauw-rode stralen uit naar de Apostelen. Zij worden begeesterd door de Heilige Geest om het Evangelie over de aarde te verkondigen. Onder de duif gaat een brede blauwe straal naar de voorstelling onder de boog in het midden. Ook hier zien we weer dat een Cynocephaal door een geloofsverkondiger in de leer wordt onderwezen. Er is mij geen voorstelling bekend van andere in de Cosmographia van Sebastiaan Munster genoemde 'monsterlijke wezens' waarop de bekeringsijver van geloofsverkondigers is gericht.
Christophorus met hondenkop en Sophia, Russische icoon, 18de eeuw, tempera op paneel: 30,5 x 25 cm, verkocht Zoetmulder Ikonen, Amsterdam
Op de icoon onderwijst Heilige Sophia, de Heilige Wijsheid Christophorus in het geloof. Voor haar staan haar drie dochters. In hun aureool lezen we hun namen: ΠICTIC (Geloof), AΓAΠH (Hoop), en EΛΠIC (Liefde). Deze deugden behoren tot de grondvesten van het Christelijk geloof. Het zijn de namen van de Goddelijke deugden die een belangrijke grondslag vormen voor het Christelijk geloof waarin Christophorus wordt onderwezen.
Christophorus, een Cynocephaal
Hoewel de oosterse en westerse verhalen over Christophorus op veel punten overeenkomen zijn er duidelijke verschillen aanwijsbaar. Het zijn vaak de verschillen in de verhalentraditie die bepalend waren voor de manier waarop de heilige wordt voorgesteld.
Christophorus zou dus behoren tot het volk van de Cynocephalen: de hondenkoppigen. Een volk dat volgens de antieke mythologie woonde aan de rand van de aarde. Na lange omzwervingen zou hij tot het Christendom zijn bekeerd. Bij zijn doop geschiedde het wonder dat hij in plaats van, zoals voorheen alleen maar kon blaffen, nu plotseling een menselijke stem kreeg waardoor hij het evangelie kon verkondigen.
Een tweede verhaal dat zijn merkwaardige uiterlijk verklaart vertelt dat Christophorus een bijzonder mooie man was die, in tegenstelling tot hetgeen Jacobus de Voragine over zijn uiterlijk verklaart, veel aantrekkingskracht op vrouwen uitoefende. Na zijn bekering wenste Christophorus een kuis leven te leiden maar de overvloedige aandacht van al die mooie dames maakte hem dat niet gemakkelijk! In gebed tot God verzocht hij van die verleidingen verlost te mogen worden. Vanaf dat moment zagen vrouwen die hem wilden verleiden ineens niet meer die mooie jongeman maar iemand met een hondenkop waarna ze zich nog wel een keer bedachten om hem met hun avances lastig te vallen.
Russische icoon: Christophorus Pesnoglavets, de hondenkoppige,16de eeuw
Griekse icoon, Christophorus Kynokephalos: de hondenkoppige
Icoon met de heiligen Stephanus (links) en Christophorus met een hondenkop, tempera op paneel: 21 x 16 cm, 17de eeuw, Ikonen-Museum, Recklinghausen
Natuurlijk wordt Christophorus in de Orthodoxe kerk ook voorgesteld terwijl hij Jezus over de rivier zet, met en ook zonder hondenkop!
Gebruikte Literatuur:
- Desiderius Erasmus, De Lof der Zotheid, uit het Latijn in het Nederlands vertaald door A. Dirkzwager en A.C. Nielson, Amsterdam, 1949
- Tentoonstellingscatalogus: Gebed in Schoonheid, Schatten van privé-devotie in Europa 1300-1500, Rijksmuseum Amsterdam, 1994
- Jacobus de Voragine, Legenda aurea, Levens van de heiligen, vertaald uit het Latijn en ingeleid door Ton Hilhorst en Carolien Hilhorst-Boink, Amsterdam, 2023
- Blog Kunstwerk in focus, Anonieme Meester, Legende van de heilige Christophorus, anoniem artikel, geraadpleegd op internet op 9 februari 2023
- Wikipedia, ‘Bestiaria’ geraadpleegd op 9 en 10 februari 2023
P.S. Vijf weken geleden heb ik u gevraagd om een vrijwillige bijdrage ten behoeve van deze blog. Ook afgelopen week hebben nog een aantal abonnees mij echt royaal bedacht!
Uw bijdragen betekenen niet alleen een financiële ondersteuning maar ook een blijk van waardering voor de artikelen. Zeker dat laatste geeft mij het prettige gevoel met deze blog op de juiste weg te zijn.
Iedereen echt heel hartelijk bedankt,
Paul