Over de oorsprong der dingen I: de Melkweg
In de Klassieke Oudheid probeerde men al inzicht te verwerven in het ontstaan der dingen. We lezen erover in de klassieke mythologie en ook in vele klassieke verhalen en beschouwingen. Van groot belang in dit verband is het dichtwerk de Metamorphosen van de Romeinse dichter Ovidius (43 v.Chr. - 17/18 n.Chr.). Het betreft vooral een bundel herschrijvingen van verhalen uit de Griekse mythologie. In min of meer chronologische volgorde vertelt Ovidius het verhaal. Hij begint bij de schepping van de wereld en eindigt bij wat voor hem hedendaagse geschiedenis was: de moord op Julius Caesar op 15 maart 44 v.Chr. Het boek vormt zondermeer de belangrijkste bron voor voorstellingen uit de klassieke mythologie. In elk verhaal speelt zich een gedaanteverandering af. Die metamorfose betekent het ontstaan van bijvoorbeeld: bepaalde menselijke bijzonderheden en afwijkingen, bepaalde diersoorten, bloemen, planten, bomen, steensoorten, gebergtes, hemellichamen, natuurverschijnselen en het ontstaan van seizoenen. Ik zal er met een bepaalde regelmaat in deze blog over berichten. Vandaag gaat het over de oorsprong van de Melkweg.
Jacopo Tintoretto, De oorsprong van de Melkweg, 149,5 x 168 cm, ca.1575
The National Gallery, Londen
Het verhaal
De grootste en sterkste held uit de Griekse mythologie is Herakles (Romeinse mythologie: Hercules). Hij is de zoon van de oppergod Zeus (Rom. Jupiter) en de aardse sterveling Alkmene. Alkmene was getrouwd met Amphitryon. Zeus was de schoonheid van Alkmene opgevallen, maar had nog geen mogelijkheid gehad om haar in zijn armen te sluiten. Hij ziet zijn kans schoon wanneer Amphitryon op reis is. Zeus neemt diens gedaante aan en heeft gemeenschap met Alkmene. Zij geraakt zwanger en zou de moeder worden van Herakles. Volgens de oude Grieken was Alkmene bang voor de wraak van de godin Hera (Rom. Juno). De oppergodin Hera speelt in de klassieke mythologie vooral de rol van de bedrogen echtgenote van Zeus. Zij is dan ook steeds op haar hoede voor de amoureuze avonturen van haar immer overspelige echtgenoot. Bang dat Hera haar iets verschrikkelijks zal aandoen wil Alkmene af van haar pasgeboren zoon. Vrijwel direct na diens geboorte laat zij hem achter in een onbewoond gebied alwaar hij een gemakkelijke prooi zal zijn voor wilde dieren. Maar Athena, de Griekse godin van de wijsheid (Rom. Minerva) en tijdens Herakles' leven zijn trouwe raadgever, verzon een list die hem het leven redde. Zij leidde Hera, schijnbaar achteloos naar de plaats waar de kleine Herakles ligt. Zij overreedde haar uit medelijden het huilende kind de borst te geven. Niet wetende dat de baby een buitenechtelijke zoon is van haar man, trok Hera zich het lot van de vondeling aan en gaf het hongerige kind de borst. Door zijn afkomst als zoon van de oppergod Zeus en nu ook door de melk van de oppergodin Hera, kon Herakles uitgroeien tot 'de grootste onder de stervelingen'. Het hongerige kind nam de borst zo gulzig dat het pijn deed bij godin die hem van schrik van zich afduwt. De melk blijft uit haar borst stromen en de druppels kristalliseren aan het hemelgewelf: het ontstaan van de Melkweg. Athena brengt het kind na dit voorval terug naar zijn moeder Alkmene.
Het verhaal in de kunst
Op het schilderij van Tintoretto kijkt Hera weliswaar nog teder naar het kind aan haar borst, maar tegelijkertijd is duidelijk dat zij ergens van geschrokken is. Zij is opgesprongen van haar bed en ook haar opgeheven hand toont haar onrust. De melk spuit met kracht uit haar borst. Tegen de blauwe achtergrond zien we de gedaanteverandering: de witte stralen melk veranderden in glinsterende gouden sterren: nu is de melk weg: het ontstaan van het 'eerste' sterrenstelsel. Athena heeft het kind al vastgepakt en zal het naar zijn moeder Alkmede terugbrengen.
Ook Rubens heeft een groot schilderij met hetzelfde onderwerp gemaakt. Ik denk dat u na het bovenstaande het verhaal dat het kunstwerk vertelt direct zal herkennen. Op de foto wordt echter niet helemaal duidelijk dat we niet alleen een grote hoeveelheid witte melkdruppels tegen de donkere lucht zien, maar ook al een heleboel gouden druppels/sterren. Achter Hera zien we de pauwenwagen waarmee zij zich in de klassieke mythologie langs het firmament verplaatst. Links herkennen we Zeus aan de adelaar en de bliksemschichten aan zijn voeten. Hij kijkt aandachtig naar het centrale tafereel en ziet dat het goed komt met zijn zoon.
Peter Paul Rubens, De Geboorte van de Melkweg, olie op paneel 181 x 244 cm, 1637
Museo del Prado, Madrid
P.S. Ik kan mij nog een cryptogram herinneren - waarschijnlijk uit de Volkskrant. De vraagstelling was iets in de trant van: "Voeding voor baby's verdwijnt in het universum"