Over de klassieke godin van Oorlog én Vrede en ook de godin van Wijsheid, Kunsten en Wetenschap
Romeins marmeren beeld met Athena Promachos
Rembrandt van Rijn, Minerva in haar studeerkamer, olieverf op doek:
138 x 116,5 cm, 1635, The Leiden Collection
Inleiding Afgelopen dinsdag ben ik eindelijk naar de tentoonstelling Rembrandt & tijdgenoten, Historiestukken uit The Leiden Collection geweest.
The Leiden Collection behoort tot ‘s werelds belangrijkste particuliere collecties 17de-eeuwse Nederlandse kunst waaronder maar liefst zeventien schilderijen van Rembrandt. Het schilderij van Rembrandt (1606-1669) met Minerva neemt een centrale plaats in op de tentoonstelling. Ik kende het schilderij van foto’s, maar ik had het nog niet eerder in werkelijkheid gezien. De identificatie van de vrouw met de Romeinse godin Minerva / Griekse godin Athena is niet moeilijk. We herkennen haar aan het bijwerk op het schilderij: de wereldbol en de boeken, de helm, de speer en het schild. Deze attributen verwijzen naar haar patronages en zijn afkomstig uit verhalen rondom de godin. Athena / Minerva behoort de meest prominente godinnen uit de klassieke mythologie. Omdat er zoveel verhalen zijn waarin de godin een rol speelt beperk ik mij tot de verhalen die van belang zijn voor haar patronages, haar werkterrein én de attributen op het schilderij van Rembrandt. Die verhalen horen evengoed bij de Griekse godin Athena als bij de Romeinse godin Minerva. De Romeinen namen veel verhalen rondom de godin over uit de Griekse mythologie en voegden verhalen toe uit onder andere Etruskische mythen. Omdat het schilderij van Rembrandt de naam Minerva draagt zal ik zoveel mogelijk de Romeinse naam van de godin aanhouden. Dat is echter niet altijd vol te houden! Omdat op Griekse vazen dikwijls de naam Athena wordt vermeld, zal ik in ieder geval bij kunstwerken uit de Griekse tijd de Griekse naam hanteren.
Geboorte van Athena: Godin van de wijsheid
De Griekse dichter Hesiodos (8ste-7de eeuw v.Chr.) schreef in Theogonia, Stamboom van de Goden over de liefdesgeschiedenis tussen Zeus en Metis. (Thegonia verzen 886-900). Zeus was gewaarschuwd dat Metis eerst een dochter van hem zou krijgen en daarna een zoon. Die zoon zou machtiger zijn dan hij en hem de heerschappij over de goden en de wereld ontnemen. Om aan dat noodlot te ontkomen verslond Zeus de zwangere Metis tijdens haar eerste zwangerschap. Na verloop van tijd werd Zeus op een ochtend wakker met barstende hoofdpijn. Hij schreeuwde het uit van de pijn. De andere goden kwamen polshoogte nemen en vroegen zich af wat er gedaan moest worden. Hermes begreep wat het probleem was en gaf Hephaistos, de smid van de goden en de god van het vuur, opdracht om de schedel van Zeus te splijten. Toen dat gebeurde verrees Athena uit het hoofd van Zeus. De vrucht was niet alleen volledig voldragen, maar het meisje verscheen als volwassen vrouw in volle wapenrusting uit het hoofd van haar vader! Vanwege haar opmerkelijke geboorte uit het hoofd van de oppergod, de zetel van het verstand werd zij de godin van de wijsheid. Ook van haar moeders kant zou zij haar wijsheid hebben gekregen. Metis is Oud-Grieks voor ‘wijze raad’! We zullen zien dat zij de mensen inderdaad met wijze raad bijstaat. Ongetwijfeld vanwege de bijzondere manier waarop Athena ter wereld kwam, komt haar geboorte vaak voor op Oud-Grieks aardewerk.
Athena wordt geboren uit het hoofd van Zeus, detail van een zwartfigurige Griekse amfora, ca. 570 - 560 v.Chr., Berliner Antikensammlung, Berlijn Op de amfora zien een aantal van de goden en godinnen die aanwezig waren rondom de geboorte van Athena. Met enig puzzelwerk zijn zij te herkennen aan hun namen die in zwarte letters op de vaas zijn geschreven. Rechts van het midden zetelt Zeus. Als heerser over het universum houdt hij een bliksemschicht in zijn hand. Vaak draagt hij ook nog een koninklijke scepter. Uit zijn hoofd komt een piepkleine Athena. De pas geboren godin houdt een speer en een schild voor zich uit. Zeus wordt geflankeerd door de godinnen Eleithyia en Demeter. Zij worden getypeerd als vroedvrouwen die hun armen opheffen. Met dit gebaar geven zij uiting aan hun verbazing over de bijzondere wijze waarop de geboorte plaatsvindt. Helemaal links staat Dionysus. Als god van de wijn is hij gekroond met druivenbladeren. Rechts van hem staat Hermes met de staf die hem typeert als de boodschapper van de goden. Daarnaast staat Hephaistos. Hij draagt de bijl waarmee de schedel van Zeus werd gespleten.
Griekse zwartfigurige kylix, een lipcup met de geboorte van Athena, opgegraven bij Vulci, Italië, diameter: 27,94 cm., hoogte: 20,32 centimeter, 555-550 v.Chr., British Museum, Londen Inscriptie onder de voorstelling: Xαίpe καί πίει με ναιχί: Xaipe wees gegroet en drink met mij.
detail van de Griekse zwartfigurige lipcup
Links herkennen we Zeus aan de bliksemschicht in zijn rechterhand. Uit zijn hoofd verschijnt Athena met een schild. Rechts staat Hephaistos met de dubbelkoppige bijl waarmee hij het hoofd van Zeus heeft opengeslagen. Zowel Zeus als Hephaistos steken hun hand op in een gebaar van verbazing.
Geboorte van Athena, Griekse roodfigurige pelike (vaas met twee open verticale handgrepen, lijkt veel op een amfora, maar is wat plomper),
diameter 31 cm., hoogte 41,50 cm., ca. 460 v.Chr., British Museum, Londen Op de pelike zetelt Zeus op een vrij hoge troon met een hoge dwarsbalk waarop de voeten rusten. Op deze manier komt de zittende Zeus toch op dezelfde hoogte als de goden die om hem heen staan. Als teken van zijn waardigheid houdt de oppergod een scepter in de hand. Zijn blik is naar rechts gekeerd, naar Eileithyia, dochter van Zeus en de godin van de geboorte. Links van Zeus herkennen we Hephaistos, een zoon van Zeus. Hij draagt de bijl over de schouder. Zowel Eileithyia als Hephaistos lopen van Zeus weg, maar draaien hun hoofd om en zien dat hun inspanningen tot het gewenste resultaat hebben geleid: tegen de achtergrond van de versiering van de hals stapt Athena uit het hoofd van haar vader. Ze draagt een lange chiton. Met haar speer en helm ziet zij er strijdvaardig uit. Helemaal rechts herkennen we Artemis aan haar boog. Zij is de godin van de jacht en ook een dochter van Zeus. Artemis richt haar ogen op Athena. Ook zij heft haar hand als teken van verbazing. Wanneer we de vaas vanaf de linkerkant zouden kunnen bekijken, dan zouden we de man links op de foto aan zijn drietand herkennen als Poseidon. Hij maakt het familiegebeuren compleet. De zeegod is namelijk een broer van Zeus!
detail van de Griekse pelike met van de geboorte van Athena
Geboorte van Athena, Griekse zwartfigurige exaleiptron (een pot met een deksel voor het bewaren van zalven of oliën), ca. 570-560 v.Chr., diameter 24 cm., hoogte: 14 cm., gevonden in Thebe, Musée du Louvre, Parijs
detail Griekse zwartfigurige exaleiptron met geboorte van Athena De compositie op de voorkant van deze exaleiptron is weer heel anders dan bij de eerder behandelde voorstellingen, maar wanneer u de vorige afbeeldingen van de geboorte van Athena goed heeft bekeken is het waarschijnlijk niet moeilijk om bovenstaande afbeelding te herkennen. Ondanks de drukte en de dicht op elkaar geplaatste goden en godinnen zullen ook zij u bekend voorkomen. In het midden zetelt Zeus. In zijn linkerhand houdt hij de bliksemschicht en in de andere hand de scepter; zijn karakteristieke attributen die ernaar verwijzen dat hij over alles op aarde en op de Olympus heerst. Hij heeft de absolute macht over het hele universum en de elementen, de goden en de mensen. Athene rijst met speer, helm en schild op uit het hoofd van haar vader. Zeus wordt geflankeerd door zijn dochters Eileithyia en Artemis. Door het opheffen van hun handen tonen zij hun verbazing over de wonderbaarlijke geboorte van hun halfzus. Rechts herkennen we Poseidon aan de drietand en links staat Hephaistos. De dubbelkoppige bijl in zijn linkerhand gaat enigszins op in de lichtval van een lamp in de zaal van het Louvre.
Athena / Minerva Godin van oorlog en vrede en schutsgodin van de stad Athene
Wij kunnen ons de verbazing van de goden en godinnen die op Griekse vazen getuige waren van de geboorte van Athena wel voorstellen! Niet alleen de geboorte uit het hoofd van Zeus, maar ook de wijze waarop de pasgeborene was gekleed en hetgeen zij bij zich droeg zal opzien hebben gebaard: een volwassen vrouw in wapenrusting, uitgerust voor de strijd! Al bij haar geboorte leek zij op deze manier voorbestemd om niet alleen de godin van de wijsheid, maar ook de godin van de oorlog te worden.
6de eeuw v.Chr., Metropolitan Museum of Art, New York
Al in het oude Griekenland was Athene de belangrijkste en meest tot de verbeelding sprekende stad. De belangrijkste godin uit het Griekse pantheon zou de beschermvrouw van de stad worden. Dat ging weliswaar zonder slag of stoot, maar het had wel wat voeten in de aarde! Ook Poseidon dong naar het beschermheerschap van de stad. Het leek erop dat het tot een gewapend conflict zou komen. Om dat te voorkomen zou Athena haar rivaal hebben voorgesteld om de stad een geschenk aan te bieden dat waardevol was voor zowel de stad als voor haar inwoners. De bevolking zou dan uitmaken welke god de beschermheer / beschermvrouwe van de stad zou worden. De stad zou voor eeuwig zijn of haar naam dragen.
Zwartfigurige Griekse amfora, ca, 575-525 v.Chr., Cabinet des Médailles, Parijs
Op de amfora staat Athena tegenover Poseidon. In de vorm van een borstkuras draagt de godin de aegis die is afgezet met slangen. (over de aegis en de slangen straks meer) In haar hand draagt zij een speer. Poseidon houdt een drietand vast.
De god van de zee had een plan bedacht! Hij was ervan van overtuigd dat hij met de uitvoering van dat plan de bevolking en de stad een grote dienst zou bewijzen en dat hij gekozen zou worden tot beschermheer van de stad. Hij sloeg met zijn drietand op de grond en liet een bron ontspringen. Hij stelde de inwoners van de stad in het vooruitzicht dat zij met deze bron eeuwig over voldoende water zouden beschikken. Een fantastisch geschenk! De god van de zee had er echter geen rekening mee gehouden dat het water uit de bron zeewater was! De mensen konden het zoute water niet drinken en er zouden geen gewassen groeien op de plaatsen waar het water naartoe stroomde!
Met het geschenk van Athena had de godin ook het beste voor met de bevolking van de stad. Op de plek waar zij haar speer in de grond plaatste groeide een olijfboom. Een boom die tot dat moment onbekend was. De mensen waren enthousiast over de schoonheid van de boom, vooral omdat de bladeren die onder invloed van de zon op het ene moment een schitterende nog onbekende zachte mosgroene kleur hadden en op andere momenten een zilverachtige glans leken te hebben. De bevolking van Athene merkte al vlug dat de vruchten van de boom verrukkelijk smaakten. De olijfbomen verspreidden zich snel over de Akropolis en rondom de stad. De vruchten van de bomen zorgden niet alleen voor voedsel in overvloed, maar het bleek dat men er ook heerlijke oliën van kon maken. Daar komt nog bij dat de inwoners van de stad door die nieuwe boom niet alleen zelf te eten hebben en olie om de maaltijden te bereiden, maar de vruchten en de olie groeiden uit tot een over de gehele aarde bijzonder geprezen exportproduct. Het zou de stad en haar bewoners welvarend maken. Athena werd geprezen als weldoenster van de stad en de bevolking plaatste zich massaal onder haar bescherming. Het verhaal laat zien dat Athena ervoor koos geen gewapende strijd met haar rivaal aan te gaan. De vredelievende instelling van de godin had ertoe bijgedragen dat de bevolking van Athene zich zo enthousiast onder haar bescherming had gesteld. Na de vele oorlogen die hier waren uitgevochten was men wel toe aan vrede. De mythe vormt de basis voor Athena als godin van de vrede én staat aan de basis van de olijftak als symbool voor vrede en verzoening.
Op de schaal steekt Poseidon de drietand in de grond. Uit het water dat uit de bron stroomt, springen dolfijnen, zeevissen! Daarmee kon de kunstenaar aangeven dat het om zout water gaat. Athena steekt haar speer in de grond. Op die plaats groeit de eerste olijfboom. Rondom Athene treffen we nog steeds veel olijfgaarden aan. Gelukkig dat die bomen redelijk goed tegen droogte kunnen want na de goedbedoelde poging van Poseidon om daar iets aan te doen, is het probleem van de droogte alleen maar toegenomen!
De Parthenontempel op de Akropolis in Athene
De Akropolis met het Parthenon Waar de bezoeker van Athene ook staat, het Parthenon, hoog op de rotsen van de Akropolis is altijd wel te zien. Opgravingen tonen aan dat er vanaf het Neolithicum (± 3500 v.Chr.) bewoning was op de flanken van de Akropolis en vanaf 2000 v.Chr. is continue bewoning aangetoond.
De gevonden fragmenten van tempels laten zien dat de Akropolis al lang als een heilige plaats werd beschouwd door de beschavingen die hier vóór de Grieken waren neergestreken. Homerus (ca. 800 v.Chr. – ca. 750 v.Chr.) maakt melding van een tempel die op deze plaats was gewijd aan Athena: “… haar eigen rijke tempel waar de inwoners van Athene met offers van stieren en rammen haar gunst vragen.” (Ilias 2: 549-551) Over die tempel is verder niet erg veel bekend. In ca. 570 v.Chr. werd een nieuwe Dorische tempel gebouwd. Uit dankbaarheid aan Athena voor de overwinning van de Grieken op de Perzen bij de Slag van Marathon (490 v.Chr.) begon men naast die tempel uit ca. 570 met de bouw van een nieuwe tempel voor de beschermgodin van de stad. Samen met de oude tempel werd die nieuwe tempel in 480 v.Chr. tijdens de Perzische inval geplunderd en in brand gestoken. De bouw van de huidige tempel begon in 447 v.Chr. en werd gewijd aan Athena Parthenos, Athena de Maagd.
Westelijke en zuidelijke zijde van het Parthenon. Herkenbaar is nog de driehoekige opzet van het fronton waarin het beeldhouwwerk van het timpaan was aangebracht. Veel van het beeldhouwwerk van de tempel is slechts in brokstukken bewaard gebleven. Het grootste deel is echter verloren gegaan. Om ons een beeld te vormen van de oorspronkelijke voorstellingen moeten wij ons veelal behelpen met reconstructies.
reconstructie van het van oostelijke timpaan het Parthenon
Het oostelijke timpaan toont de wonderbaarlijke geboorte van Athena. Door aan beide zijden van het midden achteruit te deinzen geven de goden blijk van hun verbazing en ontzetting over de wijze waarop de geboorte plaatsvindt.
origineel beeld van oostelijk timpaan, hoogte: 118 cm. op de reconstructie is het de vierde figuur van links
detail van de reconstructie van het oostelijke timpaan van het Parthenon
Zoals we ook op de voorstellingen van het oude Griekse aardewerk zagen zetelt Zeus op een troon. Athena wordt op het timpaan voorgesteld als een volwassen vrouw met speer en schild. Nike, de gevleugelde godin van de overwinning staat op het punt de krans op het hoofd van Athena te plaatsen.
reconstructie van het timpaan van het westelijk timpaan met de wedstrijd tussen Athena en Poseidon.
Twee afgietsels van figuren van de originele groep van het westelijk timpaan. Op de reconstructie zijn het de derde en de vierde persoon vanaf links. Het originele fragment is te zien in het Akropolismuseum. Het nog bewaarde fragment laat zien dat men bij de reconstructie zoveel mogelijk de bewaard gebleven brokstukken als uitgangspunt heeft genomen.
detail van de reconstructie van het westelijke timpaan met Athena en Poseidon, Akropolismuseum Athene Centraal in het beeldhouwwerk van dit timpaan staan Athena en Poseidon. Tussen hen in staat de olijfboom die Athena heeft laten groeien. Tussen de benen van Poseidon stroomt de bron met het zoute water.
Athena Promachos
Romeins marmeren beeld van Athena Promachos,
1ste eeuw n.Chr., Museo Archeologico Nazionale, Napels
detail van Athena Promachos
Het Romeinse beeld in het Nationaal Archeologisch Museum in Napels is gebaseerd op een groot bronzen beeld uit ca. 465-456 n.Chr. dat was gemaakt door de Griekse beeldhouwer Phidias (gestorven ca. 432 v. Chr.) Het beeld stelde Athena Promachos (Ἀθηνᾶ Πρόμαχος), ‘Athena de Voorvechtster’ voor. In haar functie van beschermster van de stad keek zij vanaf het Parthenon op de Akropolis uit over Athene. Dankzij beschrijvingen van Pausanias (ca. 115-180 n.Chr.) kunnen wij ons een voorstelling maken van het oorspronkelijke beeld. Als in een soort reisgids neemt Pausanias in Ἑλλάδος περιήγησις, Beschrijving van Griekenland de lezer mee op zijn tocht langs bezienswaardigheden in het Oude Griekenland die nu voor een groot deel niet meer of slechts gedeeltelijk te zien zijn. Zo weten wij dat Athena op haar beeld was gekleed in een lange chinon en dat zij een aegis op haar borst droeg. (over de aegis straks meer) De godin was gewapend met een speer en droeg een helm die was gesierd met een sfinx tussen twee griffioenen. In de rechterhand droeg de godin een beeltenis van Nike, de godin van de overwinning. Er lag een schild aan de voeten van Athena. Daar kronkelde ook een slang die volgens Pausanias Erechtonios (ook daarover straks meer) voorstelt. Volgens Pausanias waren op het schild reliëfs te zien. Aan de binnenkant van het schild beschrijft hij een reliëf met een Gigantomachie, de oerstrijd tussen de goden en de giganten. Aan de buitenkant herkende de schrijver een voorstelling van een Amazonomachie, de mythologische strijd tussen de Grieken en de Amazones. Op de sandalen van Athena was een Centauromachie te zien, een voorstelling van het gevecht tussen de Lapithen en de Centauren. Het beeld was volgens Pausanias 11,5 meter hoog en deels gemaakt van ivoor en goud. Het brons van het beeld hadden de Grieken buit gemaakt op de Perzen in de Slag bij Marathon. Al met al draagt het beeld een schitterende symboliek uit. De voorstellingen van Gigantomachie, Amazonomachie, en de Centauromachie laten steeds een strijd zien tussen het goede en het kwade waarbij de partij die zich inzet voor de goede zaak Athena aan zijn zijde treft en de overwinning behaalt. De inwoners van Athene kunnen gerust zijn wanneer zij weten dat zij onder de bescherming staan van een godin die zich zal inzetten voor hún zaak. Ook het materiaal waarvan het beeld is gemaakt verwijst naar de zege over de vijand, de Perzen. Athena had aan de zijde van Athene gevochten en de overwinning behaald in de slag bij Marathon. Daar komt nog bij dat Pausanias een slang beschrijft die aan de voeten van Athena kronkelt, het dier zou Erechtonios voorstellen.
Erechtonios van Athene Het verhaal over Erechtonios wordt onder andere verteld door Homerus. Hephaistos, de god die Zeus had bijgestaan bij de geboorte van Athena, vroeg Zeus om de hand van zijn dochter. Zeus stemt in! Omdat Athena zich een maagdelijke levenswandel had voorgenomen weigerde de godin op de liefdesverklaringen van Hephaistos in te gaan. Toen zij bij haar afwijzingen bleef, probeerde Hephaistos haar te verkrachten, maar Athena wist dat te voorkomen. Het zaad van de god viel op haar dijbeen en werd vol walging en woede door de godin op de grond geveegd. Het werd opgenomen door Gaia, Moeder Aarde die een voldragen kind ter wereld zou brengen: Erechtonios. Gaia, die als godin van de aarde wordt geassocieerd met slangen, het meest aardse beest dat slaapt in de aarde en zich over de aarde voortbeweegt. Gaia beviel van een zoon: half mens, half slang!
Griekse vaas met Gaia die oprijst uit de aarde, waarmee zij letterlijk onafscheidelijk verbonden is. Zij draagt haar in doeken gewikkeld kind Erechtonios over aan Athena, hoogte: 37,50 cm., 470-460 v. Chr., vervaardigd in Attica, Griekenland, opgegraven in Chiusi, Tosacane, British Museum, Londen
Toen Athena het kind van Gaia had gekregen en toen zij het uiterlijk van Erechtonios zag wilde de godin niets van het kind weten. Zij verborg het in een mand. Na enige verwikkelingen vonden de dochters van Cecrops het kind en brachten het naar Athena. Nu voelde Athena blijdschap, als maagd zou zij toch een kind kunnen opvoeden.
Navolger van Peter Paul Rubens, de ontdekking van Erechtonios door de kinderen van Cecrops, na 1632, nadere gegevens ontbreken.
In de versie van de navolger van Rubens heeft Erechtonios twee benen in de vorm van een slangenlichaam.
Willem van Herp, werkzaam: 1614 – 1677, de ontdekking van Erechtonios door de dochters van Cecrops, 59 x 48 cm., ca. 1650, privécollectie
Ook in de versie van Willem van Herp heeft Erechtonios twee benen in de vorm van een slangenlichaam.
Eenmaal volwassen geworden werd Erechtonios, nadat hij Amphiktyon uit Athene had verdreven, heerser over de stad. De mythe vertelt dat hij uit dankbaarheid voor de opvoeding die hij bij Athena had genoten, op de Akropolis de eerste aan Athena gewijde tempel liet bouwen en haar cultus en riten had ingesteld. Met het opnemen van Amphiktyon in de mythe hebben we een goede tijdsbepaling waarin het verhaal zich in de gedachten van de mensen zou hebben afgespeeld. Amphiktyon was de zoon van Deukalion en Pyrrha, de stamouders van het menselijk geslacht. Zij waren de enige overlevenden van de zondvloed. Het verhaal over Erechtonios én de vroegste verering van Athena speelt zich dus af in de vroegste periode van mensen op aarde! Bij het instellen van de Athena-cultus hoorde ook de zogenoemde Panathenaea; de jaarlijkse meerdaagse festivals waarbij grote religieuze offers aan de godin werden gebracht. Ook werden er sport- en poëzie wedstrijden gehouden en zeeslagen nagespeeld. Hoogtepunt van de feesten was de aanbieding van een groot nieuw kleed voor het enorme cultusbeeld van haar tempel op de Akropolis. De vervaardiging van het kleed zou elk jaar zo’n negen maanden in beslag nemen. In het kleed waren scènes geweven met Athena's grootste overwinningen in de strijd. Dit zou verwijzen naar het kleed dat de godin zelf had vervaardigd in de weefwedstrijd met Arachne. (zie artikel op deze blog van 19 nov. 2022: Over de oorsprong der dingen XVI: de mythe van Arachne) Op dat kleed zou de godin onder andere zichzelf hebben afgebeeld in een heroïsche strijd. Dat verhaal met Arachne leverde Athena het patronage op over vaardigheden als spinnen en weven. Na de verdrijving van Amphiktyon werd Erechtonios in Athene als held vereerd. Ter ere van hem werd een tempel op de Akropolis opgericht. Van hieruit verspreidde zich de cultus rondom Erechtonios.
Erechtheion, tempel gewijd aan Erechtonios, 5de eeuw v.Chr., Akropolis, Athene
De zes vrouwelijk beelden doen dienst als kariatiden. De beelden staan aan de zuidelijke kant van het Erechtheion.
Westkant van het Erechtheion met links de zijkant van het noordportaal en rechts de kariatidengalerij. In het midden van de foto staat de olijfboom
Aan de westzijde van de tempel staat nog steeds de olijfboom die Athena aan de inwoners van de stad heeft geschonken!
De tempel van Aegina Athena liet haar keuze voor een bepaalde partij in een conflict bepalen na zorgvuldige afweging. Toch kon ook wrok haar voorkeur voor een van de strijdende partijen bepalen. Zo koos zij in de Trojaanse oorlog de zijde van de Grieken omdat de Trojaanse prins Paris bij het Parisoordeel niet Athena, maar Aphrodite als de mooiste godin had aangewezen.
Glyptotheek van München, reconstructie van de brokstukken van het westelijk fronton van de tempel aan de noordkust van het eiland Aegina. Het beeldhouwwerk dateert uit ca. 550-500 v.Chr. De brokstukken werden in het begin van de 19de eeuw opgegraven in 1811 en in 1813 verworven voor de Glyptotheek van München. De gevonden brokstukken van het timpaan werden in diezelfde tijd aangevuld met 19de-eeuwse delen. De tempel was gewijd aan Athena, in wie de Aeginetische bewoners van het eiland hun godin Aphaia bleven vereren, vandaar 'de Aphaia-tempel van Aegina'. Het beeldhouwwerk laat de strijd zien tussen de Grieken en de Trojanen. Athena staat in volle wapenrusting majestueus in het midden van het timpaan en geeft leiding aan de strijd. Er namen ook mannen van het eiland Aegina deel aan de Griekse expeditie naar Troje. De traditie wil dat het vooral de helden van Aegina zijn die op het timpaan strijden tegen de Trojanen.
Tempel van Aegina, boven de twee zuilen aan de hoeken van de tempel zien we nog de aanzetten van het driehoekige fronton waarin het beeldhouwwerk van het timpaan was opgenomen.
Athena / Minerva en het hoofd van Medusa
Athena met een helm en een speer en een uil, Griekse roodfigurige lekythos (oliefles), hoogte 32,7 cm., ca. 490-480 v.Chr., Metropolitan Museum of Art, New York
Het borstkleed van de godin is aan de onderkant en aan de rechter zijkant gesierd met een flink aantal slangen. Het moet al duidelijk zijn geworden: Athena had wel iets met die dieren! Het belangrijkste verhaal in dit verband is de mythe van Athena, Perseus en Medusa. Het hele verhaal werd al eerder op deze blog behandeld. (zie het artikel van 21 jan. 2023: Het verhaal achter drie beelden van Italiaanse beeldhouwers, deel II: Perseus en Medusa door Cellini en over het hoofd van Medusa als kwaad afwerend amulet.) Wellicht is het aardig om in verband met het artikel van vandaag dat artikel nog eens in te kijken. Samenvattend komt het er op neer dat Medusa ooit vermaard was om haar schoonheid en haar schitterende haren. Zij was een celibatair levende priesteres die was verbonden aan de tempel van de maagdelijke godin Athena. Haar fraaie verschijning trok de aandacht van Poseidon die haar verkrachtte in het heiligdom van Athena … in het aangezicht van het cultusbeeld van de godin! Die ontheiliging van haar tempel kon Athena niet op zich laten zitten! Hoewel Medusa geen blaam treft werd zíj gestraft! Zij verloor haar schoonheid en werd een afschuwelijk monster met slangenharen, ijzeren nagels en de slagtanden van een everzwijn. Daar kwam nog bij dat iedereen die haar aankeek in steen veranderde! Koning Polydektes had Perseus erop uitgestuurd om Medusa te doden. Athena zou Perseus helpen bij zijn taak. Zo gaf zij hem een spiegel waarin hij het spiegelbeeld van Medusa zou kunnen opvangen zonder direct naar het monster te hoeven kijken wanneer hij haar zou onthoofden.
Reliëf van een Romeinse marmeren sarcofaag, 2de eeuw n.Chr, met Athena, Perseus en Medusa, gevonden bij Pécs, Hongarije, nu in het Hongaars Nationaal Museum, Boedapest Met afgewend hoofd, maar de situatie haarscherp opnemend in de zilveren spiegel die Athena vasthoudt, nadert Perseus Medusa. Terwijl hij zijn gezicht op het reliëf in Boedapest omdraait om in de spiegel te kijken plaatst hij zijn zwaard in de hals van zijn slachtoffer. Medusa tracht het wapen met haar linkerhand van zich af te houden. Athena was de strijdster tegen het kwade, waarvan de Gorgonen, Medusa en haar zusters de personificatie zijn. Volgens Griekse mythen zou Perseus het hoofd van Medusa aan Athena hebben geschonken. De godin plaatste het hoofd op haar schild. Daar behield het zijn verstenende werking. Vanaf dat moment zou het haar vijanden verstenen.
Griekse roodfigurige vaas, Perseus geeft het hoofd van Medusa aan Athena, ca 400-385 v.Chr., Museum of Fine Arts, Boston Athena had de aegis van Zeus gekregen. Het Griekse woord voor aegis is aigis, dat geitenhuid betekent. Men gaat er daarom wel van uit dat de aegis als geitenhuid als een traditioneel kledingstuk op de borst werd gedragen. Bij Athena is de aegis een (vaak bronzen) borstkuras, een schild of plaat met daarop een klein kopje van het hoofd van Medusa. De aegis lijkt op vazen ook wel te worden gedragen als een borstvest of een cape die vanaf de schouders over de borst hangt en met slangen is afgezet. De aegis met daarop een verkleinde voorstelling van het hoofd van Medusa werd aanvankelijk alleen gedragen door Athena om het kwaad af te weren en de vijand te verslaan. Ovidius: “Minerva maakte van Medusa’s haar afzichtelijke slangen en de godin draagt nog altijd zulke slangen op haar borst, als afweer, om een vijand angstverlammend af te schrikken.” (Metamorphosen: IV: 802-804)
Athena, met het hoofd van Medusa op haar borst, Romeinse kopie uit de 2de eeuw n.Chr. naar een Grieks origineel, 4de eeuw v.Chr, Glyptothek, München
Athena met de aegis, Romeinse kopie (1ste -2de eeuw n. Chr.) van een Grieks origineel uit de late 5de eeuw v.Chr., Louvre, Parijs
De aegis werd gedragen in de strijd door Alexander de Grote en vele Romeinse keizers Nog later worden zowel het schild als de aegis door velen gebruikt om te overwinnen in de strijd en om het kwade af te weren.
Detail van het Alexandermozaïek ca. 100 v.Chr., afkomstig uit Pompeï, Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Napels
Op het Alexander mozaïek wordt de strijd tussen de legers van Alexander de Grote en Darius III voorgesteld. In de hoop de overwinning op de vijand te behalen draagt Alexander een aegis op de borst.
De Blacas Cameo een uit drie lagen bestaande sardonyx cameo gegraveerd met een portret van Augustus, breedte: 12,80 cm., 14-20 n.Chr. British Museum, Londen.
Bronzen sierschild, naar een Etruskisch origineel, Giardino di Boboli: de tuinen achter het Palazzo Pitti in Florence Athena helpt mythische helden die vechten voor een goede zaak We zouden nog kunnen denken dat Athena Perseus bijstond omdat de zaak haar persoonlijk aanging. Door de verkrachting van een van de tempelpriesteressen in haar tempel was haar heiligdom immers ontheiligd. In de klassieke mythologie komt de godin vaak naar voren om bijstand te verlenen aan een held die voor de goede zaak vecht. Zo hielp zij Jason en de Argonauten in hun zoektocht neer het gulden vlies; zij adviseert Cadmos de draak te doden en diens tanden te zaaien, zij vertelt Bellerophon hoe zij het paard Pegasus moet temmen en adviseert Odysseus en Telemachus na afloop van de Trojaanse oorlog. Nog een enkel voorbeeld:
Griekse roodfigurige kylix, drinkschaal Athena helpt Theseus om de Minotaurus te doden, ca. 420-410 v.Chr. Nationaal Archeologisch Museum van Spanje, Madrid
Theseus sleept het lichaam van de Minotaurus, half mens, half stier uit de poorten van het labyrint van Kreta. Hij wordt vergezeld door de godin Athena die de aegis draagt met het hoofd van Medusa. Ze houdt een speer vast. Perseus lijkt met zijn zwaard nog een keer te willen uithalen om de Minotaurus de genadeklap te geven.
Athena helpt Heracles in zijn strijd tegen de veelkoppige Hydra, deel van een zwartfigurige lekythos, Griekse oliekruik met een nauwe hals, 5de eeuw v.Chr., Musée du Louvre, Parijs Athena heeft Heracles geholpen bij het volbrengen van zijn twaalf werken. Een van de opdrachten was het doden van het veelkoppige watermonster de Hydra. Het probleem was dat op de plaats waar Heracles een kop van het ondier had afgeslagen er steeds een nieuwe kop tevoorschijn kwam. Zijn trouwe hulp Athena helpt hem tijdens het gevecht. In dit geval wordt Heracles ook geholpen door zijn neef Iolaus (rechts op de vaas) die de plek waar Heracles een kop had afgeslagen met een brandende fakkel dicht schroeide, zodat er geen nieuwe kop uit kon groeien. De godin is gewapend met een speer en draagt een borstkleed met de schubbenhuid van een slang. Onder haar linkerarm is het borstkleed ook nog eens met slangen afgezet.
Deel van een Griekse roodfigurige lekythos met v.l.n.r. Hera, Zeus, Nike, Athena en Heracles, ca 400 v.Chr., Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia, Rome Na zijn dood brengt de godin haar beschermeling naar de Olympus. Daar leidt zij hem voor de troon van Zeus. Met het volbrengen van de twaalf opdrachten heeft de halfgod, dus sterfelijk, aangetoond gelijkwaardig te zijn aan de Olympische goden. Daarmee heeft hij zijn plaats op de Olympus, te midden van de goden bewerkstelligd. Rechts van het midden wijst Athena Zeus op haar beschermeling. We herkennen de godin aan haar helm, speer en de aegis met de kop van Medusa. Links keert Hera, de vrouw van Zeus zich van het tafereel af. Zij kon het niet verkroppen dat de buitenechtelijke zoon van haar man van hem de status van een onsterfelijke god verkrijgt. Boven in de lucht zweeft Nike, de godin van de overwinning. Zij houdt de overwinningskrans in haar handen en zal Heracles ermee tooien: hij heeft de dood overwonnen.
Herakles (helemaal rechts) wordt de Olympus binnengeleid door Athena met een schild met een uil, Griekse zwartfigurige olpe (een type vaas waarin vloeistoffen kunnen worden bewaard), 550-530 BCE, hoogte: 26,4 cm,. Musée du Louvre, Parijs Athena / Minerva, de godin van kunsten en wetenschappen; de strijdster tegen onwetendheid Met dit hoofdstuk komen we weer dicht bij het schilderij van Rembrandt.
Detail van de roodfigurige lekythos, Metropolitan Museum of Art, de uil komt op Athena aanvliegen.
Al voordat de Grieken hun goden menselijke vormen gaven was de uil het symbool of teken van verstand en dus het symbool van Athena als godin van de wijsheid. De Athene Noctua, de steenuil is in de Griekse mythologie de uil die bij het invallen van de duisternis voor Athena elke avond een rondje over de wereld maakt om de godin al het nieuws van die dag te brengen. Zo kon de godin van de wijsheid kennis nemen van alles wat er die dag was gebeurd.
Lekythos, met een roodfigurige uil, midden 5de eeuw v. Chr., hoogte: 10,5cm., Engelse privécollectie Met haar wijsheid en verstand brengt Athena de kunsten en wetenschappen op een hoger niveau en daarmee brengt zij de beschaving hogerop. Het schrander ogende uiltje op de Griekse lekythos lijkt dat te symboliseren.
René-Antoine Houasse, (1645-1710), Minerva en de Muzen bij de Hippocrene, de bron op de berg Helikon, olieverf op doek: 130 x 184 cm., 1696, Palais de Versailles Als godin van de wijsheid was Athena ook de godin van kunsten en wetenschappen, de godin van de Vrije Kunsten. Zij bezoekt de mythische berg Helikon / Parnassus waar de Muzen verblijven onder leiding van Apollo, de god van de Vrije Kunsten. Daar laten de Muzen degenen die een beroep op hen doen zich laven aan de bron die op de berg is geslagen door het gevleugelde paard Pagasus: de inspiratiebron. Athena staat hen bij met haar wijsheid. Zij onderwijst hen in haar strijd tegen onwetendheid. Op het schilderij van Houasse zetelt Minerva te midden van de Muzen. Tussen hen in loopt het stroompje waarvan schrijvers, dichters, beeldende kunstenaars en wetenschappers kunnen drinken om inspiratie op te doen. Het begrip muze, wordt nog steeds in de betekenis van inspiratiebron gebruikt. De Muzen dragen attributen die passen bij hun verschillende patronages, zoals de harp bij de dichtkunst, de globe bij de aardrijkskunde en het masker bij het toneel.
De triomf van de wijsheid, of Minerva zegeviert over onwetendheid,
Bartholomeus Spranger, ca. 1591, Kunsthistorisches Museum, Wenen
In het midden van de voorstelling staat Minerva, de jonge krijgshaftige godin van kunsten en wetenschappen. We herkennen haar onder andere aan de kostbare, in goud gedreven helm en de lans. Haar ontblote borsten doen afbreuk aan haar militaire uiterlijk. Wanneer zij op deze manier ten strijde zou trekken zou zij toch wel erg kwetsbaar zijn! Minerva wordt hier echter niet voorgesteld als een godin die voorgaat in de strijd! Door haar ontblote borst wordt zij voorgesteld als 'Sapientia lactans', als symbolische voedster van de mensheid. Wie zich aan haar wijsheid laaft zal de kunsten op een hoger niveau brengen. Als beschermster van hogere culturele waarden zegeviert Minerva over een geestelijke zaak: haar slachtoffer is geen mens van vlees en bloed, maar de personificatie van Ignorantia, Onwetendheid die we herkennen aan zijn ezelsoor. Hij ligt met zijn handen geboeid op de rug. Met haar linkervoet staat Athena op zijn keel. Met haar overwinningshouding is het duidelijk dat zij zegeviert over haar tegenpool. Dat is dus geen strijder op het slagveld, maar een abstracte, geestelijke hoedanigheid: dwaasheid! Een gevleugelde putti reikt haar een palmtak aan, bij uitstek het teken van overwinning.
detail van Minerva zegeviert over Onwetendheid, Bartholomeus Spranger Aan de hand van attributen herkennen we rondom Onwetendheid de vertegenwoordigers van de artes liberales, de vrije kunsten. De muze van de astronomie houdt een armillarium omhoog, een uit meerdere concentrische ringen bestaand instrument met de aarde als centrum. Met dit instrument kunnen de bewegingen van de verschillende planeten aanschouwelijk worden gemaakt. In de linkerhoek herkennen we aan de helm de godin van de strijdkunst. Rechts vooraan staat de muze van de dichtkunst, met een lauwerkrans, een boek en een ganzenveer. In het museum is het allemaal goed te zien, maar wellicht herkent u op de foto nog vaag de personificaties van de schilderkunst (rechts tegen de rand in het midden) met penseel en palet. Daarboven zien we de beeldhouwkunst met een beeldhouwwerk en de architectuur met een passer. In zijn algemeenheid moeten we in het schilderij van Spranger opvatten als een allegorie van de triomf van de wijsheid over de onwetendheid. Minerva wordt met het harnas, schild en speer voorgeteld als strijdster tegen onkunde en dwaasheid en niet als voorvechtster in een veldslag.
Domenichino, Oordeel van Midas, muurschildering overgebracht op doek:
267 x 224 cm., tussen 1616-1618, The National Gallery, Londen
De sater Pan had er zich op laten voorstaan dat hij mooiere muziek op zijn fluit kon maken dan Apollo op zijn lier. De god van de Muzen wilde die uitdaging wel aangaan. Onder de toehoorders was ook koning Midas van Phrygië.
Pan mocht als eerste zijn kunsten vertonen. Vrijwel alle toehoorders waren het er over eens dat zijn muzikale kwaliteiten behoorlijk te wensen overlieten. Toen Apollo aan de beurt was, kwam iedereen direct onder de indruk van de goddelijke klanken die hij met zijn luit wist voort te brengen. Omdat hij er ook nog eens bij kon zingen en gedichten kon voordragen én de luit aan twee kanten kon bespelen werd Apollo uitgeroepen tot winnaar … één van de toeschouwers waagde het echter de uitspraak in twijfel te trekken: koning Midas! Nadat hij al een keer de goden had verzocht om ervoor te zorgen dat alles wat hij aanraakte in goud zou veranderen geeft hij in dit verhaal nogmaals blijk van zijn dwaasheid. Ovidius: “…maar zijn verstand bleef lomp en zijn dwaze onnadenkendheid zou zijn meester voor een tweede maal veel ellende bezorgen.” De muziek van Pan had de oren van Midas vertederd en hij kiest voor hetgeen de halfmens met zijn fluit ten gehore had gebracht. “Apollo kon het niet verkroppen dat zulke dwaze oren nog op mensenoren lijken. Hij rekt de oren van Midas naar boven uit en bedekt ze met een grijze vacht. Verder blijft Midas mens, alleen dat lichaamsdeel krijgt straf en zo kreeg Midas de oren van een ezel.” (Metamorphosen XI: 150-179)
Hendrick Goltzius, Minerva, 1611, olieverf op doek: 214 x 120 cm.,
Mauritshuis, Den Haag
Minerva leunt met haar arm op het schild met daarop het hoofd van Medusa. Aan haar voeten ligt een portfolio, een boek, een penhouder, een schietspoel en in de rechter benedenhoek een luit; attributen die verwijzen naar de beoefening van: geschiedschrijving, dichtkunst, spin- en weefkunst en de muziek. Links achter haar staat de uil van Minerva en daarachter herkennen we koning Midas aan zijn kroon en ezelsoren. Wijsheid en domheid staan op het schilderij tegenover elkaar.
Het schilderij met Minerva behoort tot een serie van drie waartoe soortgelijke schilderijen met Mercurius en Hercules behoren. Met palet en schilderskwasten vertegenwoordigt Mercurius de schilderkunst en Hercules die Cacus heeft gedood vertegenwoordigt de strijdkunst.
Rembrandt van Rijn, Minerva in haar studeerkamer, olieverf op doek: 138 x 116,5 cm, gesigneerd en gedateerd: "Rembrandt.f./1635”, The Leiden Collection
In de Ilias beschrijft Homerus Athena met een schitterend zelf geborduurd kleed. Op het schilderij van Rembrandt zit Minerva achter een tafel. Haar losse blonde haren vallen op de door Rembrandt werkelijk prachtig geschilderde kleding.
Het is duidelijk dat de godin aan het lezen was. Zij legt nu haar hand op het opengeslagen boek en lijkt op te kijken naar iemand die haar studeervertrek binnenkomt. Een barokke manier om een gevoel van interactie te bewerkstelligen tussen de beschouwer en de voorgestelde persoon.
Ondanks haar speer, de lans en het schild op het schilderij staat de wijsheid en niet de oorlog centraal. Evenals op de schilderijen van Bartholomeus Spranger en Hendrick Goltzius geeft Minerva op het schilderij van Rembrandt geen leiding aan een oorlog op het slagveld; zij is bezig met een geestelijke strijd, het gevecht tegen onwetendheid. Zij zet zich in om het verstand te laten zegevieren. Daarom zien we de boeken en een wereldbol, dat zijn haar wapens! Om haar strijdbaarheid in die strijd te tonen laat Rembrandt ook haar speer, haar schitterende gouden helm en het schild zien met daarop het hoofd van Medusa. Het zijn de symbolische strijdmiddelen om haar strijd te laten zien die zij op aarde voert.
detail met boeken, schild en wereldbol
detail met schild en hoofd van Medusa
detail met lauwerkrans
De lauwerkrans van Minerva behoort oorspronkelijk toe aan Apollo als god van de Muzen, maar heeft zich ontwikkeld tot een attribuut dat past bij iedereen die zich inzet voor kunsten en wetenschappen. Dat geldt zeker ook voor Minerva als beschermvrouwe van kunsten en wetenschappen.
De dichter Joost van den Vondel die in 1653 op het toppunt van zijn roem gehuldigd werd door leden van het Amsterdamse Sint-Lucasgilde, het gilde van de schilders, dat hem een lauwerkrans opzette. De schilder en gildebroeder Jan Lievens legde het tafereel vast.
Het schoonheidsideaal van de Barok
Wat kunnen we opmerken over de schoonheid van het schilderij en de schoonheid van Minerva op het schilderij van Rembrandt? Met de beantwoording van die vraag moet ik op mijn woorden passen! Let wel: ik heb absoluut niet de intentie om grof of banaal te zijn wanneer ik opmerk dat de Minerva van Rembrandt niet bij voorbaat een mooie vrouw is. Zij heeft een vol rond gezicht en een onderkin. Haar vingers zijn mollig en ze heeft een fors postuur. Het is niet het type vrouw dat we bijvoorbeeld aantreffen op het schilderij van Bartholomeus Spranger. Die Minerva sluit aan bij het klassieke schoonheidsideaal waarbij vrouwen ideaal worden geproportioneerd; met een fraai lijntje en lange ledematen en vaak zonder al te veel in het oog springende rondingen. In tegenstelling tot de vrij forse Minerva van Rembrandt heeft de vrouw op het schilderij van Spranger eerder een frêle lichaam, zij oogt kwetsbaar. Met haar alerte, vrolijke en blozende gezicht, de wijd opengesperde ogen en het krachtige en zelfbewuste voorkomen heeft Rembrandt’s Minerva daar weinig van weg. Zij sluit aan bij een ander schoonheidsideaal, bij de realistische trend in de kunst die was ingezet met Caravaggio. De grote navolgers van de Italiaanse kunstenaar, Artemisia Gentileschi, Rubens en Rembrandt tonen geen fotomodellen en/of mannequin-achtige vrouwen, maar veel meer gewone vrouwen, mensen van vlees en bloed zoals we die we op straat kunnen tegenkomen: down to earth, geloofwaardig en echt. Dát realisme is een belangrijk kenmerk van de Barok.
Literatuur:
- Eric Noorman en Wilfried Uiterhoeve, Van Achilles tot Zeus, Thema’s uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater, Nijmegen, 1987
- James Hall, Hall’s Iconografisch Handboek; Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, Leiden, 1992
- Ovidius Metamorphosen, vertaling M. D'Hane-Scheltema, Amsterdam, 1998
- Chapman, H. Perry. "Rembrandt en de Leidse collectie" (2017). In De Leidse Collectiecatalogus, 3de druk. Onder redactie van Arthur K. Wheelock Jr. en Lara Yeager-Crasselt. New York, 2020
- Arthur K. Wheelock, Jr. en Lara Yeager-Crasselt. The Leiden Collection Online Catalogus New York, 2020, geraadpleegd op 9 en 10 augustus 2023
- Laura Hayward, Minerva en Athena: Romeinse vs. Griekse godinnen van de oorlog, geplaatst op internet: 29 juni 2020, geraadpleegd op 10 augustus 2023
- Wikipedia: 'Athena', 'Parthenon', 'Athena Promachos', 'Phidias', geraadpleegd op 10 en 11 augustus 2023