Over de invloed van de Dionysoscultus en de verering van wijn op Romeinse voorchristelijke sarcofagen
Dionysos' triomftocht over de aarde, mozaïek uit het Huis van Poseidon,
tweede eeuw n.Chr., Zeugma-mozaïek, Museum Gaziantep, Turkije
De drie personen op het mozaïek kunnen worden geïdentificeerd door hun namen die in het oud Grieks op het mozaïek worden genoemd.
De triomfwagen van Dionysos wordt getrokken door twee panters. De gevleugelde godin van de overwinning Nike ment de dieren die de wagen trekken. Een van de maenaden / Bachanten gaat vooraf aan de zegetocht van Dionysos en zet met haar bekkens de triomf van Dionysos muzikaal luister bij.
We zagen het al in het eerste artikel van de serie over Sarcofagen: Vroegchristelijke grafkunst in Arles (12 nov. 2022) dat de mogelijkheid van een overwinning op de dood natuurlijk een buitengewoon hoopvol gegeven is voor de overledene en diens nabestaanden. Daarom wordt daar in de laat antieke en vroegchristelijke funeraire kunst veelvuldig de nadruk op gelegd.
Het verhaal over Dionysos
Laten we het verhaal van vandaag beginnen met Dionysos, de klassieke god van de wijn (of Bacchus, zoals hij algemeen bekend was in de Romeinse mythologie). Hij was de zoon van de oppergod Zeus en de koningsdochter Semele. In de klassieke mythologie betekent het, wanneer een kind voortkomt uit de relatie met een god en een sterfelijke moeder, het kind een halfgod is, dus sterfelijk! Dat liep bij Dionysos net even anders. Hij zou geboren worden uit het lichaam van zijn vader en geldt daarom als een onsterfelijke god!
Wat was het geval? Zeus bezocht zijn minnares in de gedaante van een aardse minnaar. De jaloerse Hera, de vrouw van Zeus had in de gedaante van een vriendelijke oude vrouw Semele aangeraden haar minnaar te vragen zijn ware aard en gedaante te tonen. Semele realiseerde zich dat Hera bedoelde te zeggen dat haar minnaar iets voor haar verborgen hield. Wanneer zij Zeus vraagt zijn werkelijke uiterlijk voor haar niet langer verborgen te houden laat hij zijn geliefde weten dat het beter voor haar is dat hij dat niet doet. Met dat antwoord wordt Semele natuurlijk nog nieuwsgieriger en zij volhardt in haar verzoek. Zeus kan het niet meer tegenhouden en toont zijn ware goddelijke natuur aan zijn minnares. Door de directe confrontatie met de goddelijkheid van Zeus en door de hitte van zijn verzengende bliksemstralen verbrandde Semele in het liefdesbed. Hera had haar zin gekregen!
Op het moment dat dit gebeurde was Semele zes maanden zwanger van Zeus. De oppergod nam het kind uit de moederschoot, naaide het in zijn dij en schonk drie maanden later het leven aan Dionysos.
Jan van Vianen, Zeus en Semele, gravure,1660-1680, Rijksmuseum
Op de gravure zien we de dood van Semele en Zeus die Dionysos in zijn opengesneden dij plaatst. In de rechter bovenhoek ziet Hera waartoe haar jaloersheid heeft geleid. We herkennen de godin aan haar pauw.
Geboorte van Dionysos, Griekse roodfigurige vaas, ca. 405-385 v.Chr.
Nationaal Archeologisch Museum, Tarente, Italië
We herkennen Dionysos aan de krans van druivenbladeren. Hij wordt uit de dij van zijn vader geboren en strekt zijn armen uit naar een van de vroedvrouwen.
detail van de deksel van een sarcofaag in The Walters Art Museum, Baltimore
Links zien we de geboorte van Dionysos uit het dijbeen van Zeus die rustig op een stoel zit. Een vroedvrouw buigt zich voorover om het kindje na de geboorte op te vangen.
Zeus liet de zorg over zijn zoon over aan de nimfen op de berg Nysas. Zij hadden geen moedermelk voor de het pasgeboren kind en brachten het groot met wijn! Silenus was de leermeester van Dionysos. Later werd hij een van de trouwe drankorgels in het gezelschap van Dionysos. Rechts van de geboortescène brengt Hermes (herkenbaar aan de vleugels aan de enkels) de pasgeborene naar de nimfen van de berg Nysas die zich liefdevol over hem ontfermen.
Guido Reni, Drinkende Bacchus, olieverf op doek: 72 x 28,3 cm, ca. 1623, Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden
Rondom het hoofd draagt de god van de wijn een krans met druivenbladeren en een tros druiven.
Terwijl de jeugdige god de wijnkan aan zijn mond zet plast hij op de grond. Hij is namelijk niet alleen de god van de wijn, maar ook van de vruchtbaarheid van de aarde!
Dionysos, de god van de wijn
Wanneer Dionysos volwassen is geworden zet hij zich in om de druiventeelt, de productie én de consumptie van wijn over alle volkeren op aarde te verspreiden. Dat ging gepaard met grootse feesten, dansen en muziek en natuurlijk met het drinken van grote hoeveelheden wijn. De verhalen vertellen dat hij overal met veel vreugde en enthousiasme wordt ontvangen. Zijn missie loopt uit in één grote zegetocht van vrede, verbroedering gezelligheid en drankgelag. In de beeldende kunst kwam leidde dit tot het thema van de triomftocht van Dionysos.
Op Romeinse sarcofagen komt Dionysos buitengewoon veel voor. Al met al behoort hij samen met Endymion tot de meest voorkomende klassieke figuren op sarcofagen.
We kunnen ons natuurlijk afvragen waarom Dionysos zo vaak op sarcofagen voorkomt en zeker: wat heeft hij te maken met betrekking tot de overwinning op de dood? Wij associëren Dionysos immers vooral met overvloedig gebruik van alcoholische dranken en niet direct met verheven zaken die betrekking hebben op het leven na de dood!
Romeinse sarcofaag met de Triomftocht van Dionysos, marmer: 235 x 107 cm, ca. 190 n.Chr., Walters Art Museum, Baltimore, Maryland
Op de deksel van deze sarcofaag zagen we al enkele momenten rondom de geboorte van Dionysos. Van links naar rechts: de dood van Semele, de geboorte van Dionysos en zijn ontvangst door nimfen op de berg Nysa. Rechts op de deksel brengt Hermes de oude Silenus naar zijn leerling.
detail sarcofaag in het Walters Art Museum
Links op de sarcofaag in het Walters Art Museum rijdt Dionysos in een wagen getrokken door panters. Zoals vrijwel altijd herkennen we Dionysos op de sarcofaag aan de krans van druivenbladeren en druiventrossen. Achter hem in de wagen staat zijn vrouw Ariadne. De zegewagen wordt vooraf gegaan door enthousiaste volgelingen van Dionysos en exotische dieren.
De triomftocht van Dionysos over de aarde werd opgevat als een voorbode van de triomf van de overledene over de dood. De dode hoopte te worden opgenomen in de eeuwige triomf over de dood en deel te nemen aan de eeuwige vreugde, de eeuwige verbroedering tussen de mensen onderling én met de goden; kortom de hoop op opname in de algehele vrede en volmaaktheid in het hiernamaals die Dionysos op aarde had bewerkstelligd. Niet alleen de volkeren van de aarde, maar alles wat wild en ruw was onderwierp zich aan hem: panters, leeuwen en olifanten trekken gewillig zijn wagen en de meest woeste volkeren, centauren en saters schaarden zich onder zijn volgelingen.
Centauren (half mens half paard) en saters (half mens half bok) komen in de klassieke mythologie naar voren als brute, beestachtige wezens. Zij leven in holen en bossen. Vooral hun seksuele wellust wordt in veel verhalen benadrukt … geen enkele nimf is voor hen veilig. Het is wel een fraai stelletje dat Dionysos rondom zich heeft verzameld, want ook de maenaden doen vrolijk mee in de optocht. Zij staan bekend als bezeten vrouwen die wilde dansen uitvoeren en toegeven aan grof geweld, seks en uitbundig drankgebruik. Hun voedsel bestaat uit rauw vlees van mensen en dieren dat zij met blote handen van hun prooien aftrekken. Zo is het verhaal bekend dat maenaden met blote handen een levende stier aan stukken scheuren. Enfin lees maar eens hoe zij met Orpheus en Pentheus tekeer gingen. Ook de maenaden beoefenden de riten van Dionysos. Evenals centauren en saters schaarden zij zich onder zijn gevolg en doen enthousiast mee in het grootse feest van vrede en verbroedering. Hun dans wordt sierlijker en er is mij geen verhaal bekend waarin zij zich vergrijpen aan de andere deelnemers van de stoet om hun honger te stillen. Alleen koning Pentheus van Thebe moet hun vraatzucht met zijn leven bekopen, … maar hij had zich dan ook verzet tegen de invoering van de Dionysos-cultus in zijn stad! Tja, dan roep je het onheil over je af!
Pentheus wordt gedood en uiteengereten door maenaden, detail van een sarcofaag uit de tweede eeuw in het museum van het Camposanto, een oude begraafplaats in Pisa.
Op het detail van de sarcofaag in Pisa vergrijpen Maenaden zich aan Pentheus. Het goede overwint in de strijd tegen het kwade!
Romeinse marmeren sarcofaag, de zogenoemde ‘Farnese Sarcofaag’,
rond 225 n.Chr., Isabella Stewart Gardner Museum, Boston
Op de sarcofaag in Boston zien we over de vier zijden van de sarcofaag een doorlopende parade van voornamelijk naakte maenaden, saters en andere volgelingen van Dionysos. Als universeel beeld van vrede, verbroedering en hemelse gelukzaligheid wordt op de sarcofaag vooral de liefde gevierd. Mannen en vrouwen zijn vaak met elkaar in een erotische dans verbonden en er worden op grote schaal druiven geplukt.
detail van de Farnese Sarcofaag
Dionysos, de god van de vruchtbaarheid
Behalve dat Dionysos in de klassieke oudheid de beschermgod was over alles wat met wijn te maken heeft, werd de god ook vereerd als vruchtbaarheidsgod. Hij staat voor de groeikracht van de aarde en het eeuwige doorgaan van de vegetatiecyclus: de opeenvolgende seizoenen. Hij vertegenwoordigt de kracht die bepalend is voor de vruchtbaarheid van de aarde, het ontkiemen, het tot wasdom komen, de bloei en het rijpen van de gewassen en daarna het afsterven. Wanneer in het najaar de oogst is binnengehaald wordt tijdens de oogstfeesten de god bedankt voor de oogst. Daarna komt de winter en sterft alles in de natuur af.
Dionysos wordt geassocieerd met de leven gevende en de verjongende kracht van de natuur. Vanaf het begin van de lente ontwaakt de natuur uit haar doodslaap, alles komt opnieuw tot leven. Tijdens de lentefeesten werd Dionysos aangeroepen om te zorgen voor een goede oogst. Vooral de vruchtbaarheid van de aarde én van de mensen kwam steeds meer centraal te staan. Want in de vruchtbaarheid van de aarde én in de cyclus van de gewassen die ontluiken, groeien, tot wasdom komen, verdorren en afsterven zag men overeenkomsten met het menselijk leven op aarde. We zullen zien dat ook bij het opnieuw geboren worden in een leven na de dood, Dionysos en de wijn een belangrijke rol spelen.
De Dionysos cultus en het leven na de dood
Dat wij de god van de wijn én de vegetatiecyclus zoveel op sarcofagen tegenkomen hoeft ons niet meer te verwonderen. Dionysos staat immers voor leven, groeikracht, dood en opnieuw geboren worden én hij is de god van de druiven en de wijn. Vooral dat laatste is van belang voor enig begrip van de Dionysoscultus en de voorstelling van Dionysos en eigenlijk alles rondom de wijn op sarcofagen.
De druiven die geplet worden en daardoor hun sap verliezen staan symbool voor de mens die sterft. Het pletten van de druiven is nodig om het goddelijk vocht, de wijn voort te brengen. Het proces staat symbool voor de dood, de wederopstanding én onsterfelijkheid en de vereniging met de goden, die al wordt gevoeld na het drinken van wijn.
Door het drinken van de wijn en de uitwerking daarvan raken de mensen in vervoering. In hun roes ervaren zij een euforisch gevoel, een vorm van extase. (van het oud-Grieks ἔκστασις, ékstasis, ‘buiten jezelf’) Er wordt een gevoel ervaren waarbij de geest buiten het lichaam treedt en in een verrukkelijke roes opstijgt naar de wereld van de goden. Tijdens de bedwelming ervaart men een dusdanig euforisch gevoel dat men een voorproefje beleeft van het blijmoedige hemelse gevoel te midden van de goden. Men meende de gelukzaligheid te beleven van de wereld na de dood.
De Dionysos-religie was een zogenaamde mysteriegodsdienst of mysteriecultus. Dat betekende dat alleen ingewijden op de hoogte waren van hetgeen er tijdens de bijeenkomsten plaatsvond en wat de riten inhielden en betekenden. De niet-ingewijden zullen een en ander als mysterieus hebben ervaren. Ook de cultus rondom Mithras en de Isiscultus en aanvankelijk ook het Christendom werden binnen het Romeinse staatsbestel als mysteriegodsdiensten opgevat. Evenals Dionysos werden zowel Mithras als Isis vereerd als vruchtbaarheidsgoden en werden zij in verband gebracht met leven na de dood.
Enkele muurschilderingen die in Pompeï bewaard zijn gebleven geven enig inzicht in de Dionysische mysteriën en religieuze rituelen.
Wandschildering met Dionysische mysteriën, inwijdings- en vruchtbaarheidsrituelen, eerste eeuw v.Chr., Villa dei Misteri, Pompeï
Net als Dionysos de wijn bijna letterlijk door de nimfen met de paplepel kreeg ingegeven houdt Silenus (met wijnbladeren rondom het hoofd) een jongeman een vat met wijn voor. Rechts verkeert een man in gelukzalige dronkenschap.
Een en ander werd waarschijnlijk al soortgelijk beleefd in het oude Egypte.
oud-Egyptische muurschildering uit het graf van de schrijver Menna, Thebe, 18de dynastie, circa 1419-1380 v.Chr.
Menna was schrijver van de farao's Thoetmosis IV en Amenhotep III.
Rechts worden de druiven geplukt en links wordt de oogst in de perskuip getreden. De persers houden zich op de glibberige bodem van de kuip staande door zich vast te houden aan rieten stengels die over een balk zijn geslagen. Rechtsboven van dat tafereel staan vier amfora-vormige wijnvaten. Daar onder stroomt het rode druivensap vanuit de perskuip in een bassin.
oud-Egyptische muurschildering uit het graf van Ipuy,
19de dynastie,1279 - 1213 v.Chr.
Rechts worden de druiven geoogst en in manden gedaan. Links staan drie mannen in de perskuip. Zij houden zich in evenwicht door touwen vast te houden. Onderaan in het midden staan de kruiken klaar om gevuld te worden.
Beide muurschilderingen zijn aangetroffen in graven. De decoraties in de oude Egyptische grafkamers hadden op een of andere manier altijd betrekking op het leven na de dood. Dus ook de voorstellingen van het oogsten en het persen van de druiven. Ook in het oude Egypte speelde de benevelende invloed van wijn een rol bij het gevoel van overgaan van het aardse leven naar het leven na de dood: een extatische belevenis van de ziel in de nabijheid van de goden.
Muurschildering in de grafkamer van Irynefer, necropolis bij Deir el Medina
Irynefer was een bouwmeester onder Ramses II (19de dynastie, overleden 1213 v.Chr.). Irynefer gaf leiding aan de bouw van de graven in de Vallei der Koningen.
Ook de oude Egyptenaren kenden het begrip extase. De menselijke geest werd voorgesteld als een vogel of een schim die ook al op aarde het menselijk lichaam kan verlaten. De Egyptenaren beschouwden de mens als samengesteld uit minstens een drietal elementen: het stoffelijke lichaam en geestelijke zaken zoals de ka en de ba.
De ba wordt in hiërogliefen weergegeven als een vogel, vaak met een mensenhoofd. Dit is een zeer toepasselijke voorstelling van het kwetsbare en vluchtige karakter van de ba. Hij vertegenwoordigt dat deel van het menselijke bewustzijn dat al kortstondig het lichaam verlaat tijdens de bedwelming door het drinken van wijn en in andere situaties waarbij de mens weinig of geen controle heeft over zijn handelen.
Op de muurschildering in het graf van Irynefer verlaat de zielenvogel het lichaam van Irynefer en keert er ook weer naar terug.
Op de muur van de grafkamer zien we een spreuk uit het Egyptische dodenboek. Het betreft de bezwering voor het openen van het graf voor de schim en de ba van de overledene.
Sarcofagen met Dionysos
Romeinse seizoensarcofaag met putti die guirlandes dragen, de zogenoemde ‘Garland sarcofaag’ met momenten uit het verhaal van Theseus en Ariadne
ca. 120-150 n.Chr, Metropolitan Museum, New York
De putti dragen guirlandes met de opbrengst van het land uit de verschillende seizoenen. De seizoenen verwijzen naar de cyclus van de natuur, de cyclus van de dood en het opnieuw geboren worden.
Tussen de guirlandes zien we drie voorstellingen uit de mythe van de Griekse held Theseus en Ariadne. Voor een goed begrip van veel sarcofagen met Dionysos is het verhaal over de liefdesgeschiedenis van Theseus en Ariadne van belang. We zagen al op het detail van de sarcofaag in het Walters Art Museum dat Ariadne deel gaat uitmaken van Dionysos’ triomftocht over de dood.
Theseus had de opdracht op zich genomen om de Minotaurus, half mens half stier te doden. Dit mensen verslindende monster was opgesloten in het Labyrint van Kreta. Om het ondier enigszins rustig te houden werden elk jaar zeven jongens en zeven meisjes het labyrint in gejaagd om als voedsel voor de Minotaurus te dienen.
Theseus trok naar Kreta waar de koningsdochter Ariadne verliefd op hem werd. Met haar hulp zou zijn missie slagen. Zij had hem een kluwen wol gegeven; 'de draad van Ariadne''. De zegswijze kan nog steeds gebruikt worden om zich uit een moeilijke situatie te redden.
Bij zijn weg door het labyrint moest Theseus de draad van de bol afrollen en achter zich op de grond laten liggen. Op de terugweg was het een kwestie van die draad naar de uitgang volgen om uit het labyrint te komen. Het monster wordt verslagen en met behulp van de draad van Ariadne kwam Theseus bij de uitgang van het labyrint.
Theseus neemt Ariadne mee op zijn weg naar Athene. Hij laat haar echter achter op het eiland Naxos. Daar werd zij door Hypnos, de god van de slaap in een eeuwige slaap gebracht. Zo wordt Ariadne op het eiland aangetroffen door Dionysos. Hij wordt verliefd op haar, kust haar wakker en zou op de Olympus een godenhuwelijk met haar sluiten. Ariadne wordt vergoddelijkt en zal voor eeuwig voortleven aan de zijde van haar immer trouwe Dionysos, een gelukzalig voortleven van de mens te midden van de goden. Daarmee wilde de overledene zich maar al te graag vereenzelvigen.
Er zijn veel verhalen die melding maken van de tientallen nakomelingen die het paar zou hebben gekregen, waarmee Dionysos als God van de vruchtbaarheid zijn reputatie heeft waargemaakt!
Griekse vaas, Dionysos en Ariadne ca. 400-375 v.Chr., Louvre
Aan de bovenkant van de vaas zetelen Dionysos en Ariadne te midden van de goden.
detail van de Romeinse seizoensarcofaag in het Metropolitan Museum
Links op de sarcofaag wordt de lente voorgesteld door twee putti die een guirlande met lentebloemen dragen. Op de achtergrond staan Theseus en Ariadne bij de ingang van het labyrint. Ariadne legt uit hoe Theseus de weg terug kan vinden met behulp van het draad van de bol wol die zij hem geeft.
detail van de Romeinse seizoensarcofaag in het Metropolitan Museum
Zomer en Herfst, putti dragen een guirlande met graanhalmen en rechts opengebarsten granaatappels, druiven en druivenbladeren.
Op de achtergrond doodt Theseus de Minotaurus.
detail van de Romeinse seizoensarcofaag in het Metropolitan Museum
Winter met putti die een guirlande dragen met laurierbladeren. Het laurierblad dat het hele jaar zijn groene kleur behoudt, komt al in de Egyptische funeraire kunst voor als een symbool van eeuwig leven en van overwinning (lauwerkrans!) op de dood. Die betekenis heeft het blad tot op de dag van vandaag op grafstenen behouden.
Theseus laat Ariadne achter op het eiland Naxos, waar zij door Dionysos uit haar doodslaap gewekt zal worden om zijn onsterfelijke bruid te worden.
Marmeren sarcofaag met Dionysos en Ariadne, 98 x 208 cm,
begin derde eeuw n.Chr., gevonden in 1806 op het Romeinse grafveld Saint-Médard-d'Eyrans bij Bordeaux, Louvre
Te midden van een feestvierende menigte stapt Dionysos rechts van het midden uit zijn wagen en loopt naar de slapende Ariadne. Hij zal haar opwekken uit haar doodslaap. Links is Ariadne opgenomen in het rijk van de goden. Zij geniet van allerlei uitingen van hemelse gelukzaligheid waarmee het allergrootste deel van de voorstelling op de sarcofaag in beslag wordt genomen: feestvierende, dansende en muziek makende saters, maenaden en centauren.
detail sarcofaag in het Louvre
Opvallend is dat we in het midden van de sarcofaag niet alleen een mannelijke centaur zien, maar ook een vrouwelijk paardmens. Zij omarmt haar kind, natuurlijk ook een centaur! Moeder en kind kijken elkaar liefdevol aan. Links van het hoofd van de kleine spruit zien we van de vader op het detail zijn opgeheven linkerpoot, zijn hoef en zijn menselijke borst.
Sarcofaag met triomftocht van Dionysos, ca. 215–225,
Museum of Fine Arts, Boston
We zagen het al: gedurende haar eeuwige slaap op het eiland Naxos werd Ariadne door haar geliefde uit haar doodslaap gewekt. Zij werd tussen de goden opgenomen en leeft voor eeuwig in hun nabijheid én zij maakt deel uit van Dionysos' zegetocht over de aarde.
Volgens de mythe was Ariadne een sterveling die een onsterfelijke godin werd. Zij is dus representatief voor de hoop op een overwinning op de dood … hét thema op sarcofagen! Overledenen en ook de nabestaanden kunnen zich hoopvol spiegelen aan Ariadne die met behulp van Dionysos de dood heeft overwonnen.
Het is dus niet vreemd dat het onderwerp van de Triomftocht van Dionysos mét Ariadne vaak op sarcofagen werd afgebeeld. Wellicht dat het thema op sarcofagen alleen in aantal voorbij wordt gegaan door de herder Endymion die ook in een eeuwige slaap was gebracht. Hij wordt door de maangodin Selene wakker gekust. Ook de mythe over Psyche is een voorbeeld van een verhaal over een sterveling die in dit geval de geliefde werd van de god Eros en ook onsterfelijkheid verkreeg. In de grafkunst worden scènes gebruikt om uitdrukking te geven aan de hoop op een gelukkig verblijf in de nabijheid van de goden. De verhalen over Ariadne, Endymion en Psyche ondersteunen de blijde verwachting opnieuw geboren te kunnen worden in een betere wereld.
Lenos gevormde Sarcofaag met Endymion en Selene, ca. 200-220 n.Chr. Metropolitan Museum, New York
In het midden van de sarcofaag stapt Selene uit haar wagen en loopt in de richting van de slapende Endymion. Links van het opschrift op de deksel kust Selene haar geliefde wakker. De maangodin is herkenbaar aan het maansikkeltje dat zij als een diadeem op haar hoofd draagt. Links van de man met de speer zien we een reliëf met een moment uit de liefdesgeschiedenis tussen Eros en Psyche. Duidelijke en hoopvolle taal voor de overledene die rechts van het opschrift wordt voorgesteld.
Sarcofaag met de Triomftocht van Dionysos, tweede eeuw n.Chr.
marmer: 35 x 219,5 cm, het British Museum, Londen
De voorzijde van de sarcofaag toont een Dionysische triomftocht bestaande uit zeker twintig figuren: centauren, maenaden, saters en Silenus die aan Dionysos en Ariadne voorafgaan.
detail sarcofaag British Museum
Op dit detail wordt de zegekar met Dionysos en Ariadne getrokken door twee centauren. Op de billen van de centaur staat het liefdesgodje dat het stel bij elkaar heeft gebracht.
detail sarcofaag British Museum
In zijn dronkenschap moet Silenus op zijn ezel door een begeleider overeind worden gehouden. Rechts van de ezel zet een maenade een wijnzak aan de mond.
Sarcofaag met de Triomftocht van Dionysos, marmer, ca. 150-200, n.Chr. Universiteit van Michigan, Kelsey Museum of Archaeology
De strijdwagen van Dionysos en Ariadne wordt ook hier getrokken door een centaur. De triomfwagen wordt voorafgegaan door een muziek makende sater en een dansende en op een tamboerijn spelende maenade die samen met een faun aan het dansen is.
Op dit detail van de sarcofaag van de Universiteit van Michigan wordt de lallende Silenus door twee mannen in een hangmat gedragen. Hij kon waarschijnlijk niet meer op zijn benen staan.
Romeinse sarcofaag met een Dionysische triomftocht. ca. 160-170 n.Chr. afkomstig uit Terme di Diocleziano - Museo Nazionale Romano, Rome
detail sarcofaag uit de Thermen van Diocletianus
De zegekar van Silenus wordt getrokken door een struikelende ezel. Evenals zijn baasje lijkt het dier stomdronken.
Romeinse lenos gevormde sarcofaag met Dionysische scènes, ca. 210 n.Chr., Poesjkin Staatsmuseum voor Schone Kunsten, Moskou
Een lenos is een kuipvormige sarcofaag met afgeronde uiteinden aan de zijkanten. Zo’n sarcofaag zal indertijd de herinnering hebben opgeroepen aan de kuipen waarin de druiven werden geperst!
Op de voorzijde van de sarcofaag zien we soortgelijke beelden als we zagen op de sarcofaag in het Louvre. In het midden van de voorzijde van de sarcofaag loopt Dionysos naar de slapende Ariadne.
Rechter zijkant van de sarcofaag in het Poesjkin Museum
De afgeronde uiteinden van de sarcofaag bieden de mogelijkheid om de voorstelling via de zijkanten soepel te laten doorlopen naar de achterzijde van de sarcofaag. Hierdoor kan een grotere mate van eenheid binnen de voorstelling worden bereikt.
Op de foto van de rechterzijkant van de sarcofaag zien we links nog een deel van de rechterkant van de voorzijde van de sarcofaag.
Op de rechterzijkant zien we een uitbundig feestvierend gezelschap. De Dionysische taferelen roepen gevoelens van feestviering op en bevrijding van de zorgen van deze wereld. De cultus van Dionysos biedt een voorproefje van vrede en verbroedering en de ideale samenleving die in hiernamaals wacht.
Rechter zijkant van de sarcofaag in het Poesjkin Museum die rechts op de foto doorloopt in het linker deel van de achterzijde van de sarcofaag.
Slangen op Dionysos sarcofagen
Het jongetje links en de man rechts daarvan kijken naar een slang. Bij nader inzien komen slangen veel voor op Dionysos sarcofagen die in dit artikel worden behandeld. Kijk de afbeeldingen nog maar eens na; het is soms wel even zoeken! Zo ontdekte ik op de sarcofaag in het Walters Art Museum minstens drie slangen!
Ik had het pas laat in de gaten dat slangen van betekenis moeten zijn op Dionysos sarcofagen! Daarom wil ik er in hypothetische zin met enkele opmerkingen even over uitweiden.
Als een slang uit zijn huid groeit werpt hij deze af. Door zijn vervelling en het ogenschijnlijk opnieuw geboren worden kan een slang symbool staan voor schepping, leven, dood, wedergeboorte en vernieuwing. De voorstelling van een slang die in zijn eigen staart bijt en met zijn lichaam een perfecte cirkel vormt staat in veel culturen symbool voor eeuwigheid en volmaaktheid. Een en ander sluit al goed aan bij de Dionysische cultus en bij de gedachte aan een eeuwig en volmaakt leven in het hiernamaals.
Omdat een slang met zijn lichaam over de aarde kruipt is het dier nauw verbonden met de aarde en ook met de vruchtbaarheid. In veel culturen hebben Moederaarde godinnen daarom een slang in de handen. Door haar vruchtbaarheid is de aarde ons aller voedster, vandaar: Moeder Aarde.
Dit sluit natuurlijk goed aan bij de vegetatiecyclus; de slang als symbool voor de eeuwige kringloop van het leven van alles in de natuur en sluit ook met dit aspect goed aan bij de Dionysische cultus.
Demeter (?) wordt geflankeerd door twee slangen, muurschildering, achtste-zevende eeuw v.Chr., gevonden in de oude Agora van Athene onder de noordelijke helling van de Akropolis
Proserpina Sarcofaag, begin derde eeuw n.Chr.
Schatkamer van de Dom van Aken
Demeter was de godin van de landbouw en de gewassen en daarmee ook van de vruchtbaarheid van de aarde. Op de sarcofaag in Aken wordt de ontvoering van Proserpina, de dochter van Demeter voorgesteld. Hades, de god van de onderwereld sleurt Proserpina in zijn wagen en ontvoert haar naar zijn dodenrijk.
Demeter doet er alles aan om haar dochter uit het rijk van Hades te bevrijden. In het streven haar dochter uit het eeuwige dodenrijk van Hades te redden wordt zij gekoppeld aan de plicht van de nabestaande de overledenen te gedenken. Vanaf de linkerkant van de sarcofaag achtervolgt de godin de wagen van Hades. De wagen van Demeter wordt voortgetrokken door twee grote gevleugelde slangen!
Demeter krijgt het gedaan om haar dochter op gezette tijden van het jaar terug te krijgen op aarde. Hierdoor ontstaat op aarde de cyclus van de seizoenen. Ook dit is van groot belang binnen de Dionysische cultus.
Na dit uitstapje nu terug naar de sarcofaag in het Poesjkin Museum!
Aan de andere lange zijde van de sarcofaag in het Poesjkin Museum staat een vrouw centraal. Zij draagt druiven en druivenbladeren in haar haren. In haar rechterhand houdt de vrouw een wijnkruik die zij uitschenkt. Ik ga ervan uit dat de vrouw Ariadne is. Zij draagt een soortgelijke staf als Dionysos op de voorkant van de sarcofaag.
Aan de rechterkant van de achterzijde loopt de voorstelling weer naadloos door in de voorstelling op de andere zijkant. Ook hier treffen we weer uitbundig feestvierende, dansende en muziek makende saters, en maenaden aan. Er wordt blijkbaar ook stevig gedronken. De sater rechts houdt twee lege wijnnappen in de hand. Met de maenade uiterst rechts op de foto komen we weer uit bij de voorstelling op de voorzijde van de sarcofaag.
Romeinse sarcofaag, marmer: hoogte: 61,8 cm, lengte: 220 cm, breedtediepte 64 cm, ca. 240-260 n.Chr., British Museum, Londen
De onbekende man op de voorzijde van de sarcofaag in het British Museum leunt achterover met het hoofd dat licht wordt ondersteund met de linkerhand. De man ligt op een soortgelijke manier te slapen als we zagen bij de slapende Ariadne op de sarcofaag in het Louvre én in het Poesjkin Museum. Het is ook dezelfde houding zoals wij die zagen in de pose van de slapende Endymion in het Metropolitan Museum. Ook het kleed van de man is vanaf zijn middel soortgelijk gedrapeerd als wij zagen bij Ariadne op de sarcofagen in het Louvre en het Poesjkin Museum.
Het is duidelijk dat de overledene zich wil identificeren met mensen die met behulp van de goden uit hun doodslaap zijn gewekt. Met het verhaal van Ariadne en Endymion in gedachten koestert de overledene hoop op zíjn opstanding uit de dood. En dat zien we ook gebeuren!
detail van de sarcofaag in het British Museum met rechts de druivenoogst
Twee putti met brandende fakkels vliegen boven de liggende man. Zij raken lichtjes de draperie en de hand van de arm boven het hoofd aan. Daardoor zal de overledene uit zijn doodslaap worden gewekt. De brandende fakkel verwijst in de funeraire symboliek naar de opstanding uit de dood. Een uitgedoofde en naar beneneden gerichte fakkel symboliseert de dood.
De vrolijke en muziek makende putti verwijzen naar de vrolijkheid van het leven na de dood dat de overledene wacht. Rechts van het hoofd van de man zit een liefdesgodje op een rotsblok. Rechts daarvan zijn twee liefdesgodjes (Eroten) bezig met de druivenoogst!
Romeinse sarcofaag met putti die druiven oogsten en persen, ca. 290,
The Getty Villa, Malibu
Buitengewoon betekenisvol is natuurlijk dat de druiven op de voorstelling van de sarcofaag in een soortgelijke wijnpers worden geplet als de lenos gevormde sarcofaag waarop de voorstelling is aangebracht.
Op de sarcofaag zijn de druiven rijp, er kan geoogst worden en de druiven kunnen worden geperst. Heel wat gevleugelde putti zijn druk in de weer met het binnenhalen van de oogst. Zij klimmen op een ladder en in de wijnranken om de druiven te plukken. De inhoud van de volle emmers wordt in grotere manden geleegd. Vervolgens worden de druiven in de perskuip gestort. Daar worden ze door drie putti geperst.
De naakte, veelal gevleugelde putti verwijzen naar Eros, de liefdesgod en daarmee naar de goddelijke liefde die ons de wijn schenkt.
We hebben het al gezien: het pletten van de druiven staat symbool voor de mens die sterft. Het pletten is nodig om het goddelijke vocht, de wijn voort te brengen om de mensen in vervoering, in extase te brengen. De geest maakt zich los van het lichaam en men beleeft een extatisch, gelukzalig en hemels gevoel.
In het artikel van volgende week zal u zien dat veel van de aspecten rondom de wijn zoals we dat binnen de Dionysoscultus hebben gezien moeiteloos in de christelijke funeraire beeldtaal kon worden opgenomen. Het treden van de druiven en het drinken van wijn staan ook binnen het christelijk gedachtegoed symbool voor de dood, de wederopstanding, vernieuwing en onsterfelijkheid en een beter en vrolijker leven in het hiernamaals.
Daar drinken we op, proost!
Gebruikte literatuur
- Paul Zanker en Björn Ewald, Mit Mythen leben; Die Bilderwelt der römischen Sarkophage, München 2004
- A. Ossewaarde, Beelden van hoop en verwachting, proefschrift, Universiteit Tilburg, verdediging 12 december 2012
Comments