portret-ikoon van Nikolaas
Inleiding
Zoals in elk gezin met jonge opgroeiende kinderen begon het vanaf zo ongeveer de laatste week van november bij ons thuis pas echt te spannen! We zagen op de televisie dat de Sint in Nederland was aangekomen! Niet zoals nu een integrale uitzending van de landelijke intocht van Sinterklaas, elk jaar in een ander stadje of plaatsje. Nee, dat niet! Het speelde zich ieder jaar opnieuw af in Amsterdam en we zagen slechts enkele fragmenten van die entree van de Goedheiligman. Toen we wat ouder werden begonnen we ons natuurlijk wel af te vragen hoe het toch kon bestaan dat onze Kindervriend de dag daarna in zowat elke plaats zijn blijde intocht kon maken! Mijn moeder was ongetwijfeld niet bekend met het verhaal waarmee wij in het artikel van de afgelopen week zijn geëindigd, dat Nikolaas zich vanaf zijn beeltenis blijkbaar in allerlei gedaanten tegelijkertijd op verschillende plaatsen kon manifesteren. Daarom riep zij maar iets over ‘hulpsinterklazen’! Daar namen wij dan maar genoegen mee.
Zwarte Piet die vroeger inderdaad zwart was, verschijnt tegenwoordig met een ongewassen gezicht met vieze roetvegen en heet tegenwoordig gewoon Piet. Onze 'Piet' is een Nederlandse uitvinding uit 1850. In dat jaar verschijnt hij als een zwarte figuur in een prentenboek van de Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman (1806-1863) Sint Nikolaas en zijn knecht. Schenkman schreef ook een bekend Sinterklaaslied: Zie ginds komt de stoomboot. De laatste twee regels van dat lied herinneren aan de opvoedkundige normen van die tijd die Schenkman in het lied en ook in zijn prentenboek uitdraagt: Wie zoet is krijgt lekkers, wie stout is de roe!
Die normen en verhalen stammen dus uit de negentiende eeuw en vallen daarom buiten het kader van dit artikel. Piet komt niet voor in de oude legendes die in de loop der tijd rondom Sinterklaas zijn ontstaan. Die oude legendes en hun uitwerking in de beeldende kunst zijn het uitgangspunt voor een driedelige serie artikelen over de heilige Nikolaas van Myra.
In het artikel van vandaag vertel ik iets over de historische figuur Nikolaas van Myra en zijn verering binnen de oosters-orthodoxe kerken en zijn verschijning op ikonen.
De historische Sint Nikolaas
Er zijn nogal wat boeken over Nikolaas verschenen waarin schrijvers beweren dat de historische Sint Nikolaas niet heeft bestaan. De roe er overheen bij die schrijvers en de zak in met die figuren, afvoeren naar Spanje!!
Ik heb de indruk dat in even zoveel boeken voor de schrijver vast staat dat er een aantal aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid van in ieder geval èèn Nikolaas als bisschop van Myra op het Concilie van Nicea (325). Er wordt dan steevast verwezen naar de deelnemerslijst van dat concilie waarop zijn naam zou voorkomen. Deze Nikolaas zou ca. 270 n. Chr. zijn geboren in Patara (Turkije) en is gestorven op 6 december 342 in Myra, het huidige Demre in Turkije. Daar werd hij in zijn bisschopskerk begraven.
De Nikolaaskerk in Demre
De monumentale grafkerk van de Heilige Nikolaas in Myra, het huidige Demre,
gebouwd vanaf de zesde eeuw.
De synthronon en middenschip van de Sint Nikolaaskerk in Demre
Links de synthronon in de centrale apsis van de Nikolaaskerk in Demre
In enkele oosters-orthodoxe kerken is de oorspronkelijke synthronon bewaard gebleven. Het gaat om de zitplaatsen voor de hoge geestelijkheid met boven in het midden de bisschopstroon. De banken zijn zodanig trapvormig boven elkaar geplaatst dat de breedte van de halve cirkels naar boven toeneemt. De dienstdoende priester(s) kon(den) vanaf hun zitplaats naar het altaar lopen.
Gedeelte van de apsis en de synthronon (elfde eeuw) met bisschopszetel in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Vaison-la-Romaine, Frankrijk
De rondbouw van de treden achter de sarcofaag is een sterk voorbeeld van romaanse architectuur die is geïnspireerd op de Romeinse bouwkunst.
Resten van het graf in de kerk van Demre dat wordt aangewezen als dat van bisschop Nikolaas van Myra.
Nikolaas ligt echter niet meer in zijn graf in Demre, maar in zijn tweede graf in Bari (Zuid Italië)! In Bari wordt het verhaal verteld dat Italiaanse kooplieden het gebeente van de heilige hadden gekocht. In Myra wordt de versie aangehangen dat de Italianen het lichaam hebben gestolen! Toen ik in de jaren ’80 van de vorige eeuw deze plaats enkele keren heb bezocht was er bij de ingang van de Kerk van Nikolaas in Demre een vrij groot tekstbord opgesteld waarin de laatste versie van het verhaal werd aangehouden. (zie tekstbord rechts onder het midden op de eerste foto van de kerk) Er werd aan toegevoegd dat de dieven in hun haast om met hun buit weg te komen een aantal botten van de heilige hebben achtergelaten. Dus er valt daar in ieder geval nog iets te vereren!
Kistje met de overblijfselen van het gebeente van Nikolaas van Myra die de dieven op hun vlucht niet zouden hebben meegenomen.
Muurschildering (12de eeuw) in de Kerk van Nikolaas van Myra,
deelnemers aan het Concilie van Nicea (325)
Op gezag van keizer Constantijn werden de bisschoppen voor het concilie bijeen geroepen in Nicea (het hedendaagse Iznik in Turkije) In het midden zetelt de keizer. Links van het kruis zetelt Nikolaas met een evangelieboek op zijn schoot.
De kerk wordt nog steeds druk bezocht door pelgrims die vooral uit Rusland, Nederland en Italië komen. De tekst op het bord over de diefstal van het lichaam van de heilige was opgesteld in het Turks, Russisch, Nederlands, Italiaans en Engels, van boven naar beneden in de genoemde volgorde. Behalve het Turks geeft de rangschikking waarop de teksten op het bord zijn aangebracht de volgorde aan van de landen waarin de heilige het meest wordt vereerd. Het Engels staat voor de rest van de wereld!
De verering van Sint Nikolaas in Rusland
De bisschop van Myra is vooral in Rusland, na Maria zondermeer de meest vereerde heilige in de oosterse-orthodoxe kerk. Een zin uit een van de hymnen die op de vooravond van zijn feestdag op 6 december wordt gezongen maakt veel duidelijk: “Gij die de naam van de overwinning hebt gedragen, de grote overwinning die gij aan het gelovige volk hebt getoond." De tekst houdt verband met de naam van de heilige. Die naam is afkomstig uit het Grieks: Νικόλαος Nikolaos. Niké betekent overwinning en laos betekent volk, dus overwinnaar voor het volk. De naam verwijst ook naar de steun die hij aan het gewone volk heeft gegeven en zijn zorg voor de armen. Geen wonder dat vorsten en ook kerkelijke leiders die hun zorgzaamheid voor het volk wilden uitdragen de naam van Nikolaas aannamen.
De verering van Nikolaas nam een grote vlucht toen keizer Justinianus de Grote (Keizer van het Oost-Romeinse Rijk: 527-565) in Constantinopel (het huidige Istanbul in Turkije) een kerk liet bouwen die was gewijd aan Nikolaas. Vanaf dat moment verspreidde de verering van Nikolaas zich pas echt goed over de oosters-orthodoxe wereld.
Maar nergens wordt Nikolaas zo vereerd als in Rusland! De populariteit van Nikolaas in Rusland vormde voor buitenlandse reizigers zelfs aanleiding om hem de ‘Russische God’ te noemen. Wanneer we Maria niet meerekenen zijn er van geen andere heilige zoveel ikonen als van de heilige Nikolaas. Alleen daaruit blijkt al wel dat de heilige in de oosters-orthodoxe kerk minstens even populair is als bij ons. Zij het niet als cadeautjes brengende kindervriend maar op een meer godsdienstige en verdiepende wijze.
In het kerkelijk jaar van de oosters-orthodoxe kerken heeft hij drie feestdagen en bovendien wordt hij iedere donderdag in de liturgie aangeroepen.
Nikolaas heeft in de oosterse kerk de officiële titel van Thaumaturg: ‘wonderdoener’, Hyper Hagios: ‘Opperheilige’, Omilitís: 'Voorspreker voor het gehele Christenvolk' en Allos Soter: ‘Tweede Verlosser'. Daarnaast heeft hij nog titels als 'Redder van het rijk van de Saracenen' en 'Beschermer van de heilige ikonen'. In Rusland wordt wel gezegd: “Als God er niet meer is, dan hebben wij nog altijd Nikolaas!” Hij wordt als een heilige gezien die de plaats van Jezus zou kunnen innemen!
Opvallend is dat hij, in tegenstelling tot het vaak scherp afgebakende werkterrein van andere heiligen, de redder is bij elk gevaar en ellende die men zich maar kan voorstellen: doodsgevaar, stormgetij, ziekte, gevangenschap, armoe en noem eigenlijk al de vormen van menselijk ongeluk maar op: de heilige Nikolaas kan uitkomst brengen.
Nikolaas op ikonen
Vanwege de grote verering van Nikolaas verbaast het niet dat er in de Byzantijnse wereld en vooral in Rusland een flinke beeldtraditie is ontstaan die veel omvangrijker is dan bij veel andere heiligen waarvan vaak alleen een ikoon met de beeltenis van de heilige bestaat.
Portret-ikoon van Nikolaas, Rusland, Moskou, eind 16de eeuw,
paneel: 31,2 x 26,5 cm, Collectie Morsink
De ikoon is mooi en krachtig in zijn eenvoud. Niets leidt af van de beeltenis van de heilige. We leren Nikolaas op deze ikoon kennen zoals hij vaak op ikonen voorkomt; dit is hét beeld van de heilige! Karakteristiek voor Nikolaas is het rustige gezicht met een mild voorkomen. Hij heeft een hoog voorhoofd. Het korte witgrijze haar en de terugtrekkende haarlijn en inhammen maken het voorhoofd nog wat hoger. Het hoge voorhoofd zou verwijzen, zo vernam ik indertijd in Rusland, naar zijn wijsheid. Ook de vrij korte rond geknipte baard zijn kenmerkend voor de beeltenis van de heilige.
Over zijn schouders draagt hij het zogenaamde omophorion (Grieks: ωμοφόριο, omophereon: over de schouder dragen), de witte stola met zwarte opgestikte kruisen. Het omophorion wordt vervaardigd uit lamswol en verwijst naar de bisschop als herder die zorg draagt voor het verloren lam waar de Goede Herder uit de Bijbel naar op zoek was (Johannes 10: 11-16): bisschop Nikolaas als herder van de kudde van God.
Portret-ikoon van Nikolaas, Rusland, Vologda, eind 15de eeuw,
paneel: 46,4 x 34,3 cm., Collectie Morsink
Hoewel de meeste ikonen zijn vervaardigd naar een oudere ikoon is geen enkele ikoon hetzelfde. Het gezicht van Nikolaas is op deze ikoon uit Vologda net wat anders dan op de ikoon die afkomstig is uit Moskou. Het gezicht op de ikoon uit Vologda oogt wat somberder, maar dat komt ook omdat de zijkanten van het gezicht vanaf het jukbeen is verdwenen. Toch is het niet moeilijk om in beide gezichten dezelfde persoon te herkennen.
Met de opgeheven rechterhand maakt Nikolaas met de duim op de pink en ringvinger de Byzantijnse zegening. De drie vingers bij elkaar vormen een symbool van de Drie-eenheid. In de andere hand draagt hij, als verkondiger van de leer van Jezus, het evangelieboek.
De ikoon is een processie-ikoon. De betekent dat de ikoon aan beide zijden is beschilderd en op een hoge stok in een standaard tijdens een processie werd meegedragen. Op de andere kant is een voorstelling van de Moeder Gods van Vladimir aangebracht. (zie voor dit type ikoon het artikel van afgelopen week)
Processie-ikoon Moeder Gods van Vladimir, Rusland, Vologda,
eind 15de eeuw, paneel: 46,4 x 34,3 cm., Collectie Morsink
Nikolaas van Velikoretski
Nikolaas van Velikoretski, Russische ikoon uit Pskov, eerste helft 13de eeuw
Ook op deze ikoon maakt Nikolaas een zegenend gebaar en houdt hij als verkondiger van de leer van Jezus het evangelie in de hand. Dat hebben we al eerder gezien. Toch is deze ikoon niet zomaar een portret-ikoon van Nikolaas. Het gaat om een ikoon van het type Nikolaas van Velikoretski. Links en rechts van het gezicht van de heilige zijn de Moeder Gods en haar Zoon verschenen! Zij reiken hem het evangelieboek en het omophorion aan. We gaan zien hoe dat zit.
Eerste Concilie van Nicea, fresco in het Sümelaklooster in Turkije
Het verhaal van de ikoon van Nikolaas van Velikoretski speelt zich af tegen een historische achtergrond: het Eerste Concilie van Nicea (325). Op dat concilie kwamen voor het eerst bisschoppen uit het oostelijke én westelijke deel van het Romeinse Rijk bij elkaar om te praten over een aantal heikele kwesties. Keizer Constantijn (Romeins keizer: 306-337) was bang dat de grote theologische verschillen in het Oostelijke en Westelijke deel van het Romeinse Rijk voor een scheuring zouden kunnen zorgen. Eenheid van geloof was dé manier om zijn rijk bij elkaar te houden. Dat was ook de rede dat hij als eerste Romeinse keizer het Christendom aanhing dat tijdens de regeerperiode van keizer Theodosius in 391de staatsgodsdienst werd in het Romeinse Rijk!
Op het Concilie van Nicea moest vooral een definitief oordeel over de invloedrijke leer van Arius, het Arianisme worden uitgesproken. Arius (256-336), een priester uit Alexandrië verwierp de goddelijkheid van de mens Jezus. Hij beweerde ook dat God de Zoon niet eeuwig was. Wanneer de Zoon uit de Vader voortkomt, moet er een tijd zijn geweest dat de Zoon er niet was! Daarmee is het fundament onder de eeuwigheid van de Drie-eenheid weggeslagen!
Detail fresco in het Sümelaklooster, Nikolaas van Myra en Arius
Nikolaas zou hebben deelgenomen aan dat Eerste Concilie van Nicea (325). Hij zou zich op dat Concilie hebben ontpopt als een felle tegenstander van de ideeën van Arius. De discussie tussen beide mannen liep zo hoog op dat Nikolaas Arius een klap in het gezicht zou hebben gegeven! Hij voegde daar de woorden aan toe: "Jij goddeloze ketter, dit is het enige juiste antwoord voor jou." Dat kwam natuurlijk niet te pas en de bisschop van Myra werden de uiterlijke tekenen van zijn bisschopsambt ontnomen. Hij werd uit het bisschoppelijk ambt gezet en in de gevangenis geworpen. Na drie dagen verschenen Christus en de Moeder Gods in zijn cel. Christus gaf hem het evangelieboek en zou hem hebben gezegd: “Ga terug [naar het concilie] Nikolaas en blijf mijn waarheid verkondigen.” Het evangelieboek verwijst naar de rituele wijding van een oosters-orthodoxe bisschop waarbij het evangelieboek tegen zijn hoofd wordt gehouden. Maria gaf hem zijn omophorion terug met de woorden: “Jij bent waarlijk bisschop, herder van het volk Gods.”
Details Nikolaas van Velikoretski uit Pskov
Tijdens de bisschopswijding kreeg de nieuwe bisschop het omophorion plechtig op beide schouders gelegd. Dat had men Nikolaas afgenomen voordat hij in de cel werd gezet. Maria geeft het hem weer terug. Hierna begreep iedereen dat zijn daad door de hemel was goedgekeurd waarna hij in het bisschoppelijke ambt werd hersteld. De leer van Arius zou als ketters worden verworpen.
Nikolaas van Mozaisk
Nikolaas van Mozaisk, 17de eeuw, paneel: 82 x 66 cm.
De heilige wordt als beschermer van de stad Mozaisk met zwaard en een schaalmodel van de stad voorgesteld, Collectie Morsink
Bij de ikoon Nikolaas van Mozaisk wordt de heilige meestal ten voeten uit voorgesteld. Hij oogt strijdvaardig en dat moet ook! Hij wordt op de ikoon namelijk afgebeeld als beschermer van de stad tegen oorlogsgeweld. Daarom draagt hij een zwaard in de ene hand en in de andere hand een schaalmodel van de stad met de ommuring en de witgepleisterde kerk van het kremlin van Mozaisk. Daar komt bij dat hij zijn uiterlijke waardigheid als bisschop behoudt. Op dit type ikoon zien we vaak de hemelse goedkeuring van het ambt dat Nikolaas bekleedt: in de bovenhoeken reiken Christus en Maria het evangelieboek en het bisschoppelijk omophorion aan.
Het verhaal bij dit type ikoon speelt zich af tegen de historische belegering van de stad Mozaisk door de Tataren (1302). De belegeraars hoopten de stad in handen te krijgen door de bevolking uit te hongeren. Toen de situatie in Mozaisk uitzichtloos was geworden, vluchtte de bevolking naar de kerk en richtte zich tot de daar aanwezige ikoon van Nikolaas. De heilige, die wist dat de nood hoog was reageerde direct. De aanwezige gelovigen zagen dat de heilige met een zwaard in zijn handen op een wolk de kerk verliet richting de stadmuur. Die verschijning van de met een zwaard zwaaiende Nikolaas boven de stadsmuur veroorzaakte zoveel paniek onder de belegeraars dat zij hun belegering opgaven en zich uit de voeten maakten.
Uit dankbaarheid voor de ontzetting van de stad maakte men een houten reliëf van de heilige zoals zij hem hadden gezien: met het zwaard in zijn handen. Het reliëf werd ter bescherming van Mozaisk bij de stadsmuur geplaatst. Naar dat beeld werden ikonen gemaakt van Nikolaas met het zwaard en de stad Mozaisk.
Het verhaal werd over heel Rusland bekend en er werden vele afbeeldingen van dit type ikoon vervaardigd. Ze waren vaak bestemd voor plaatsen bij de stadmuren van de verschillende steden waar de beeltenis van de heilige de bevolking moest beschermen tegen de vijand.
Vita ikonen
Vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas, paneel: 58 x 45,7 cm.,
ca. 1500, Novgorod, Rusland, voormalige Collectie Roozenmond.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Al op zeer jeugdige leeftijd valt Nikolaas op door zijn vroomheid en begaafdheid. Zijn vader Epiphanos en moeder Johanna brengen hun zoon naar zijn oom, de monnik Nikolaas die hem aan de kloosterschool zal onderwijzen. Zodat hij ‘snel toenam in wijsheid’ verzekert de schrijver van zijn levensverhaal.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Nikolaas verschijnt in een droom aan keizer Constantijn. De heilige maakt de keizer duidelijk dat een ideale vorst wijs en rechtvaardig dient te zijn zodat hij zijn volk rust en vrede kan brengen.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Er zijn veel verhalen over reddingen door Nikolaas van opvarenden van een schip dat in de problemen is gekomen. De jonge Dimitri was verdronken toen zijn bootje op het onstuimige water van de Dnjepr was omgeslagen. De heilige pakt de jongen bij de pols en trekt hem weer levend uit het water.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Nikolaas celebreert als bisschop van Myra de mis. Hij buigt zich over een groot evangelieboek en leest de tekst uit het Evangelie van Lukas: “Hij daalde af op een vlakke plaats” (Lukas 6: 17). De tekst wordt opgevat als een inleiding op Jezus’ openbare leven waarbij hij de mensen onderwijst en van ziekten geneest. Nikolaas volgt de weg van Jezus en treedt daarmee op als apostel van Jezus en voor velen ook als zijn plaatsvervanger.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Opvarenden van het schip waren door een storm in problemen gekomen. Nikolaas verschijnt op het schip, neemt het roer over en loodst de bemanning naar een veilige haven.
Detail Vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Tijdens de afwezigheid van de heilige had de plaatselijke stadhouder van Myra zich laten omkopen en in plaats van de schuldigen drie onschuldige burgers van Myra ter dood veroordeeld. De beul heeft het zwaard al geheven en sloeg nu met flinke kracht in de richting van de nek van zijn eerste slachtoffer, … maar toen kwam Nikolaas tussenbeide! Met zijn blote hand pakte hij het zwaard vast en hield het in zijn vaart tegen. Op het allerlaatste moment weet hij de terechtstelling van de mannen te voorkomen. Door toedoen van Nikolaas waren de mannen aan een zekere dood ontsnapt. Daarna ging de bisschop naar het paleis van de stadhouder. Die zag de bui al hangen en verwelkomde hem allervriendelijkst. Nikolaas duwde hem van zich af met de woorden: “Jij bent een vijand van God en een verkrachter van de wet!” Omdat Nikolaas zo geliefd was bij het volk durfde de man niets tegen hem te ondernemen; hij toonde openlijk berouw voor zijn misdaad.
detail, Nikolaas pakt het zwaard van de beul en houdt het met
zijn blote hand in zijn vaart tegen.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
De ouders van Basileios zijn ontroostbaar omdat hun zoon door de Saracenen was ontvoerd en tot slaaf van de sultan gemaakt. Nikolaas weet de jongen te bevrijden en brengt hem terug naar zijn ouders … ‘zoals alle verdoolden weer thuis komen in het huis van hun Vader’.
Detail vita ikoon met acht scènes uit het leven van Nikolaas
Opvallend voor een heilige uit die tijd is dat Nikolaas niet de marteldood is gestorven. Hij overlijdt op een rustige manier en ligt opgebaard in de kerk van Myra.
Russische ikoon uit Pskov, Nikolaas met 20 scènes uit het leven van de heilige, tweede helft 16de eeuw, paneel 113 x 81 cm., Galerija Tretjakov, Moskou
De geboorte van Nikolaas werd met een aantal opmerkelijke zaken omgeven! Vanaf de linker bovenhoek op de ikoon in de Tretjakov Galerij zien we drie scènes met gebeurtenissen rondom de geboorte van de heilige.
Links ligt Johanna op haar bed. In de nacht vóór de geboorte van haar zoon droomde zij over een schaap dat haar meedeelde dat zij van een lam zou bevallen.
Ook de legenden die zich direct na de geboorte afspelen vertellen de meest fantastische verhalen. Meteen na zijn geboorte verzorgden vroedvrouwen zijn eerste wasbeurt. Tot hun grote ontsteltenis stond hij volledig zelfstandig op uit zijn bad en richtte zich dankbaar naar de hemel. Dat zou hij twee dagen hebben volgehouden!
Op de voorgrond zijn twee vroedvrouwen bezig het pasgeboren kind in bad te doen. Zij heffen de handen op van verbazing, dit hadden zij nog nooit gezien, dat een kind dat zojuist de moederschoot had verlaten op eigen kracht rechtop in het bad gaat staan.
Een derde opmerkelijk voorval deed zich een enkele dag later voor. Toen de moeder van Nikolaas haar zoon op schoot nam om hem de borst te geven weigerde hij te drinken. Dat komt wel vaker voor, maar vanaf dat moment gebeurde dat elke keer op woensdag en vrijdag, de traditionele vastendagen.
Links op het detail zit de zuigeling op de schoot van zijn moeder. Vastberaden keert hij zijn hoofd af van de aangeboden borst en met zijn rechterhand maakt hij een afwijzend gebaar: vandaag maar niet! 'Aldus', zo lezen we, 'oefende hij zich in de deugd van onthouding.' Hij zou woensdag en vrijdag zijn hele leven als vastendagen hebben aangehouden.
De moeder van Nikolaas droomt van een schaap dat haar de geboorte van een lam aankondigt. Het verwijst naar Nikolaas in zijn rol van herder van de kudde van God.
Op het tweede segment vanaf linksonder op de ikoon in de Tretjakov Gallerij voorkomt Nikolaas de terechtstelling van de onschuldige inwoners in Myra. De beul heft zijn zwaard om de eerste van de mannen te onthoofden. Van achter de rotsen verschijnt Nikolaas op het toneel. Met zijn blote hand pakt hij het zwaard van de beul vast. Zo weet hij op het laatste moment de executie te voorkomen.
Talrijk zijn de verhalen over Nikolaas waarin hij aantoont de duivel de baas te zijn. Op het vierde segment van boven aan de rechterzijde van de ikoon drijft Nikolaas een duivel uit een boom die door zijn toedoen geen vruchten droeg. Hij verdrijft de boze geest ook uit een door de duivel vergiftigde put. We zien de duivel als een zwarte demon op gezag van Nikolaas de boom verlaten en probeert uit de put weg te komen.
Nikolaas als beschermer van de zeelieden,
(detail is van een andere ikoon met scènes uit het leven van Nikolaas)
Ook op dit detail toont Nikolaas zich weer een redder in nood wanneer het gaat om schipbreukelingen én zijn strijd tegen de duivel. Want het is natuurlijk niemand anders dan deze voorvechter van het kwade die de bemanning van het schip in de problemen heeft gebracht. We zien dat drie demonachtige wezentjes de aanval op de bemanning en het schip inzetten. Gelukkig brengt Nikolaas uitkomst!
Russische vita ikoon uit Pskov, Nikolaas en 20 scènes uit het leven van de heilige, tweede helft 16de eeuw, paneel 107,5 x 84 cm., Museum Pskov
Ook deze ikoon opent het levensverhaal linksboven met drie scènes rondom de geboorte van Nikolaas.
De droom van de aanstaande moeder van Nikolaas in de nacht voorafgaande aan zijn geboorte. Aan de rechter zijkant van het bed is het schaap verschenen dat de geboorte van een lam aankondigt.
Links weigert Nikolaas de moederborst en kijkt demonstratief de andere kant op! In het midden staat hij rechtop in zijn bad. De legende vertelt dat de vroedvrouwen een aantal plaatselijke kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders over het voorval hadden verteld. Ook die waren stomverbaasd over hetgeen zij zagen en vatten het op als teken van standvastigheid en goddelijke uitverkiezing van de pasgeborene. Zij danken God voor de geboorte van deze bijzondere baby.
Op het tweede segment vanaf linksonder verschijnt Nikolaas in een droom aan keizer Constantijn en maakt hem duidelijk aan welke plichten een christelijke vorst zich dient te houden. Nikolaas beveelt de keizer drie onschuldige veldheren uit de gevangenis vrij te laten. Door jaloezie gedreven hadden andere militairen hen vals beschuldigd een opstand tegen de keizer te beramen. Links worden de mannen in hun cel door Nikolaas van hun boeien bevrijd.
Twee panelen met verhalen uit het leven van Nikolaas, Pskov,
midden 16de eeuw, panelen: 153,5 x ca. 28 cm.
Een aantal van de op de twee panelen voorgestelde verhalen zal u al wel bekend voorkomen.
De twee segmenten bovenaan brengen de priesterwijding en de bisschopswijding van Nikolaas in beeld. Het verschil tussen beide wijdingen wordt duidelijk in beeld gebracht. In beide gevallen buigt Nikolaas voor de persoon die is belast met de wijding. Links wordt Nikolaas tot priester gewijd door het zalven van zijn hoofd met olie. Rechts heeft men hem het omophorion al op de schouders gelegd en wordt zijn hoofd ook weer met olie gezalfd. Het is dus het omophorion dat het verschil maakt!
Nikolaas redt een aantal schipbreukelingen. De donkere lucht en de onstuimige golven geven een goed beeld van de dreigende weersomstandigheden waarin het schip verzeild is geraakt.
Links: Nikolaas brengt een schip naar een veilige haven.
Rechts: Nikolaas trekt de verdronken Dimitri levend uit het water van de Dnjepr.
Rechts: Nikolaas verschijnt in een droom aan keizer Constantijn en voorkomt rechts de terechtstelling van de drie mannen.
Links: Nikolaas brengt Basileios terug bij zijn ouders.
De voorstelling rechts vertelt het verhaal dat zeerovers een schip hadden buit gemaakt en een aantal leden van de bemanning overboord had gegooid. Op gezag van Nikolaas brengt een zeemonster hen naar veilige haven. Ook de handelswaar die de zeerovers hadden buitgemaakt kregen de mannen weer terug.
Nikolaas brengt Basileios terug bij zijn ouders
Een vorm van speelsheid die we naar mijn gevoel maar zelden op ikonen tegenkomen is het opspringende hondje. Fikkie is helemaal blij dat het baasje weer thuis is! Basileios steekt zijn handen enthousiast uit naar zijn hondje en de ouders richten zich dankbaar tot Nikolaas. De heilige heeft iedereen gelukkig gemaakt!
Overlijden van Nikolaas en Overlijden van Nikolaas en het overbrengen van het lichaam van de heilige naar Bari in Italië.
Russische vita ikoon van Nikolaas, ca. 1400
Het eerste badje van Nikolaas en rechts is de pasgeborene niet geïnteresseerd in de borst van zijn moeder.
Priesterwijding en bisschopswijding van Nikolaas
Nikolaas verschijnt aan keizer Constantijn en
het verhaal over de drie studenten.
Nikolaas voorkomt de executie van de onschuldige burgers van Mira en Nikolaas verdrijft een demon uit de waterput en uit een boom. (zie vergroting hieronder).
Nikolaas verdrijft een demon uit de waterput en uit een boom
Nikolaas verdrijft een kwade geest uit het lichaam een jongen die
'van de duivel bezeten was'.
Een ouderpaar had de hulp van Nikolaas ingeroepen bij de psychische problemen van hun zoon. De jongen was er blijkbaar zo slecht aan toe dat hij op zijn bed moest worden vastgebonden omdat men bang was dat hij zichzelf of anderen iets zou aandoen. Een zegenend gebaar van Nikolaas was voldoende om ‘de folteraar van de geest’ in de gedaante van een duiveltje te dwingen via de mond het lichaam van de patiënt te verlaten.
Links redt Nikolaas drie onschuldig vastgezette gevangenen.
In het midden wordt Dimitri door Nikolaas aan de pols uit het water getrokken.
Rechts brengt Nikolaas Basileios terug bij zijn ouders.
Overlijden van Nikolaas en het overbrengen van het lichaam
van Myra naar Bari in Italië.
Russische portret-ikoon van Nikolaas, Novgorod, laat 19de eeuw,
paneel: 31 x 26 cm., eigen collectie
Nikolaas wordt voorgesteld als verkondiger van de leer van Jezus. Hij houdt een open evangelieboek in de hand. Rechts boven zien we de Moeder Gods die de heilige het omophorion aanreikt, links nog resten van Christus die hem het evangelieboek teruggeeft.
De tekst in het opengeslagen evangelieboek is afkomstig uit het Evangelie van Markus: "Jezus week met zijn leerlingen uit naar het meer en een grote menigte uit Galilea volgde hem. Ook uit Judea en Jeruzalem, uit Idumea en uit het gebied aan de overkant van de Jordaan en uit de omgeving van Tyrus en Sidon kwamen veel mensen naar hem toe, omdat zij hadden gehoord wat hij allemaal deed." (Markus 3: 7-8) Direct daarop vertelt Markus over Jezus die zijn leer uitdraagt en over de genezingen die hij verricht. Daarna stelt hij zijn apostelen aan. Met de tekst wordt erop gewezen dat Nikolaas als apostel in de voetsporen van Jezus treedt.
Deze ikoon heb ik ca. 25 jaar geleden in Novgorod gekocht. Tot nog toe heeft Nikolaas Jantje en mij goed beschermd, ik laat hem dus ook na Sinterklaas nog maar hangen!
Bij de behandeling van de laatste ikonen zal u vast hebben gemerkt dat u steeds een groter aantal van de voorstellingen herkent. Het was ook de bedoeling dat u vertrouwd zou raken met de meest voorkomende thema’s van Nikolaas op ikonen.
Een aantal voorstellingen op de hierboven getoonde ikonen heb ik niet behandeld! Dat komt in de twee volgende artikelen over Nikolaas vast helemaal goed. Dan komen vooral de westerse legenden aan bod, met veel betere en, vooral scherpere afbeeldingen.
Gebruikte literatuur
- W.P. Theunissen, Ikonen, historisch, aesthetisch en theologisch belicht, Den Haag 1948
- Hetty J. Roozemond-Van Ginhoven, Ikon, Geloof in Kunst, Ikonen uit de Wijenburgh, ’s Hertogenbosch
- Michail Alpatow, Irina, Rodnikowa en Vera Laurina, Pskower Ikonen, des 13. Bis 16. Jahrhunderts, Leningrad 1990
- Konrad Onasch en Annemarie Schnieper, Iconen, Fascinatie & Werkelijkheid, Kampen 1999
- Tentoonstellingscatalogus, Uit het hart van Rusland, Ikonen en handschriften uit de 15de – 16de eeuw, redactie: Simon Morsink, Museum Catharijneconvent, 1999
- Simon Morsink, De Kracht van Ikonen. Russische Ikonen 15de-19de eeuw, Collectie Morsink, Gent 2006
Comments