Voorbeeldige vrouwen uit de klassieke oudheid: Deel IV (slot): Lucretia …

… 'Het is beter te sterven dan oneervol te leven’, over de verkrachting en zelfdoding van Lucretia II

Lorenzo Lotto, detail van Portret van Lucrezia Pisaro-Valier

Drie weken geleden startte ik een korte serie artikelen over voorbeeldige vrouwen uit de klassieke literatuur. De verhalen over die vrouwen komen in de klassieke en/of West-Europese moralistische opvattingen naar voren als voorbeeldig. Hun deugdzame gedrag moet tot voorbeeld strekken en wordt daarom als navolgenswaardig opgevat. In deze laatste aflevering van de reeks is het de beurt aan Lucretia die zich ontpopt als voorbeeld van kuisheid.

Op 9 febr. 2021 verscheen op deze blog al eerder een artikel over Lucretia. Toch hoort zij naar mijn gevoel ook thuis in de serie vrouwen die in de kunst tot voorbeeld worden gesteld. Ik neem enkele stukken uit die oude tekst opnieuw op in dit artikel. Daarnaast is er nog veel te vertellen waarover ik niet eerder op deze blog heb geschreven.

Het verhaal over Lucretia Het verhaal is bekend uit Boek I, 57-58 van Ab Urbe Condita: Vanaf de stichting van de stad, het monumentale werk over de geschiedenis van Rome door de geschiedschrijver Titus Livius (59 v.Chr-17 n.Chr.). In 142 boeken wordt de geschiedenis beschreven vanaf de komst van Aeneas naar Latium (de Italiaanse regio Lazio, de streek rondom Rome) en de stichting van de stad, naar de traditie in 753 v.Chr. Het boek loopt door tot in de tijd van Livius met de beschrijving van de regeerperiode van keizer Augustus. Het eerste boek eindigt met het hoofdstuk dat voor het verhaal van vandaag van belang is: de geschiedenis over Lucretia, Brutus, Sextus Tarquinius en het einde van het Romeinse koningschap.

Wellicht dat het u in dit artikel een beetje duizelt van de genoemde namen. Voor de duidelijk zal ik de namen en het verband met de andere hoofdrolspelers in het verhaal af en toe herhalen.

Het verhaal van Livius over Lucretia speelt zich af tijdens de regering van de laatste Romeinse koning Lucius Tarquinius Superbus (koning 534-509 v.Chr.) en tegen de achtergrond van de Romeinse belegering van de stad Ardea. Er werd al enige tijd nauwelijks gevochten rondom Ardea. Twee zonen van de koning, waaronder Sextus Tarquinius Superbus (overleden 512 v.Chr.) nemen het er goed van. Op een avond heeft hun oom en neef van de koning Lucius Tarquinius Collatinus (consul in 509 v.Chr.) zich bij de broers gevoegd. Wanneer de mannen al behoorlijk hebben gedronken komen zij te praten over hun vrouwen en of zij zich wel behoorlijk gedragen gedurende die lange afwezigheid van hun echtgenoten. Gelardeerd met dronkenmanspraat geven zij alle drie hoog op over de deugdzaamheid van hun eigen vrouw en twijfelen zij luidkeels over het gedrag van de vrouwen van de twee anderen. Het loopt uit op een weddenschap: wie van hen heeft de meest deugdzame vrouw? Gedrieën besloten zij thuis te gaan kijken hoe het er in hun huis aan toe gaat. Zij bestegen hun paarden en verlaten het legerkamp om een verrassingsbezoek aan hun huis te brengen. De vrouwen van de zonen van de koning werden samen met feestgenoten aangetroffen aan een overvloedig banket. Toen zij in het huis van Collatinus waren aangekomen troffen zij zijn vrouw Lucretia aan terwijl zij op de late avond bij het licht van een lamp met haar slavinnen nog ijverig bezig was met het spinnen van wol. Collatinus wint de weddenschap!

Willem de Poorter, Lucretia aan het weven (1633)

Op het schilderij van Willem de Poorter zit Lucretia geen wol te spinnen zoals Livius vermeldt, maar is zij bezig met weven!

In de literatuur en kunst wordt Lucretia wel verbonden met Penelope, de trouwe vrouw van Odysseus. Tijdens zijn lange afwezigheid tijdens de Trojaanse oorlog waren velen ervan overtuigd dat Odysseus was overleden. Penolope werd overstelpt met huwelijksaanzoeken van mannen die de plaats van Odysseus als koning van Ithaka maar al te graag wilden innemen. Penelope was bezig met het weven van een groot lijkkleed voor haar man. Zij verklaarde haar keuze voor een nieuwe echtgenoot bekend te maken wanneer dat af was. In de overtuiging dat haar man nog leefde trok zij hetgeen zij overdag had afgewerkt weer uit zodat het kleed niet af kwam. Toen haar echtgenoot na dertig jaar afwezigheid weer thuiskwam sloot zij hem in haar armen.

Links in de achtergrond zien de drie mannen hoe deugdzaam Lucretia aan het werk is. Collatinus heeft nog niets in de gaten van de bewondering van Sextus Tarquinius voor Lucretia!

Bij het zien van Lucretia was Sextus Tarquinius echter zo onder de indruk van haar serene en mooie verschijning gekomen dat hij zocht naar een gelegenheid om de patriciërsvrouw een keer heimelijk te ontmoeten. Een paar dagen later verliet Sextus opnieuw het legerkamp en ging naar het huis van Collatinus. Dan vervolgt Livius: "Toen alles in de omtrek veilig scheen en iedereen in diepe slaap was, trad hij brandend van liefde met getrokken zwaard bij de slapende Lucretia binnen, hij legde zijn linkerhand op de borst van de vrouw en terwijl hij haar in bedwang hield, sprak hij: 'Lucretia, geen woord! Ik ben het, Sextus Tarquinius. Ik heb een zwaard in mijn hand: als je geluid maakt zal je sterven.' De vrouw, opgeschrikt uit haar slaap, zag dat er nergens hulp was en dat de dood haar van dichtbij bedreigde. Tarquinius begon haar zijn liefde te betuigen; hij smeekte en voegde bedreigingen aan zijn smeekbeden toe, hij trachtte met alle middelen haar vrouwelijk hart te doen wankelen. Toen hij zag, dat zij onverzettelijk bleef en ook voor de vrees van de dood niet zwichtte, voegde hij aan de vrees schande toe: hij zou haar doden en een gedode slaaf naakt bij haar leggen. Sextus zou Collatinus vertellen dat hij haar op echtbreuk had betrapt en dat hij deze schande had uitgewist door haar en de slaaf waarmee hij haar in bed had aangetroffen te doden. Door dit schrikbeeld overwon zijn woeste hartstocht het van haar vastberaden kuisheid, Sextus ging heen, hij had gekregen waarvoor hij was gekomen en was trots op de nederlaag die hij aan de eer van een vrouw had toegebracht." Na het vertrek van Sextus stuurde de radeloze Lucretia boodschappers naar haar vader Spurius Lucretius in Rome en naar haar man Collatinus in het legerkamp bij Ardea. Zij verzoekt hen zo snel mogelijk met een goede vriend naar haar toe te komen omdat er iets vreselijks is gebeurd. Haar vader arriveerde met Publius Valerius en haar man was in het gezelschap van zijn vriend Lucius Junius Brutus (545-509 v.Chr).

Livius vervolgt: "Toen haar man en haar vader binnentraden, sprongen de tranen in haar ogen en toen haar man vroeg, of het wel goed met haar ging, zei zij: 'Nee; wat voor goeds kan er zijn voor een vrouw, die haar eerbaarheid heeft verloren? Een andere man heeft geslapen in uw bed. Maar alleen mijn lichaam is bezoedeld, mijn geest is onschuldig: de dood zal mijn getuige zijn. Maar reik mij uw rechterhand en beloof mij, dat de echtbreker niet ongestraft zal blijven. Het is Sextus Tarquinius, die de afgelopen nacht gewapend binnendrong en een vreugde genoot, verderfelijk voor mij, maar, als gij mannen zijt, niet minder verderfelijk voor hem.' Allen beloofden het haar plechtig en zij trachtten de zielsbedroefde te troosten door de schuld af te wenden van haar, die gedwongen werd, door hem, die de misdaad bedreef: 'Alleen het lichaam is geschonden, de ziel is zuiver; waar de bedoeling ontbreekt is geen schuld.' Lucretia antwoordde: 'Gij moet beslissen, wat hem toekomt; al spreek ik mij van de zonde vrij, ik bevrijd mij niet van straf; geen zedeloze vrouw zal voortaan in leven blijven met een beroep op het voorbeeld van Lucretia.' De dolk, die zij verborgen hield onder haar kleed, stak zij zich in het hart. Gewond voorover zinkend viel zij stervend neer. Haar man en haar vader slaakten een luide kreet." (Ab Urbe Condita Boek I, 57)

De verkrachting moest dus gewroken worden. Bij haar ontzielde lichaam legt Brutus zijn voorgewende onnozelheid af en nam het initiatief om samen met de vader en de echtgenoot van Lucretia te zweren een einde te zullen maken aan de monarchie en aan het schrikbewind van de Tarquinii. De Romeinse schrijver Dionysius van Halicarnassus ( 60 v.Chr-7 n.Chr.) schreef in Antiquitates Romanae, Boek IV dat het vooral Brutus was die de bevolking aanspoorde in opstand te komen tegen de koninklijke familie én dat hij de daadwerkelijke leiding nam van de opstand tegen koning Lucius Tarquinius Superbus. De Tarquinii werden uit Rome verdreven en daarmee kwam een einde aan de Romeinse monarchie. Na de periode van het koningschap brak de periode aan van de Romeinse Republiek (509-27 v.Chr.). Het gezag berustte voortaan bij de de senaat, waar de leden democratisch stemden. De hoogste bestuurders werden de twee consuls. Brutus en Collatinus, de echtgenoot van Lucretia worden in 509 v.Chr. tot de twee eerste consuls van de stad gekozen. Voor de Romeinen was het verhaal over Lucretia van groot belang omdat het verhaalt over de aanleiding van de stichting van de Romeinse republiek. Die staatsvorm zou in Rome tot 27 v.Chr. voortduren. In dat jaar werd Octavianus als Augustus de eerste keizer van Rome. Augustus regeerde tot 14 n.Chr.

Episodes uit de geschiedenis van Lucretia, miniatuur: 18,7 x 13,5 cm.,

handschrift van vóór 1561

Terwijl Lucretia zich nog voor een deel in haar bed bevindt, probeert zij haar . aanvaller te weerstaan. Sextus heeft zijn kleren al uitgetrokken. Hij heeft ze op de kist rechts achterin gelegd. Ook zijn schoenen heeft hij daar netjes neergezet. Voor de gelegenheid heeft hij zijn fraaie hoed met veren maar opgehouden! Ondertussen bedreigt hij Lucretia met een zwaard.

In de voorstelling daaronder heeft zij haar vader Spurius Lucretius (links) en haar echtgenoot Collatinus (midden) bij elkaar geroepen. Ook Brutus, de met haar man meegekomen vriend is aanwezig. Nadat zij hen over het gebeuren heeft verteld steekt zij zich met een zwaard in de borst.

Gavin Hamilton, de dood van Lucretia en de eed van Brutus, olieverf op doek, 213 x 264 cm., 1763-'67, Yale center for British Art,

New Haven, Verenigde Staten

Op het schilderij van Gavin Hamilton (1723-1798) houdt Brutus de dolk waarmee Lucretia zichzelf heeft omgebracht voor zich uit. HIJ roept de vader en de echtgenoot van Lucretia op om op het bebloede wapen te zweren de monarchie omver te werpen.

Rechts zit Lucretia. De schede van de dolk ligt in een plas bloed naast haar op de grond.

Henri Pinta (1856-1944) , de dood van Lucretia en de eed van Brutus

De moraal van het verhaal Vanaf het begin van de 16de eeuw verschijnen er prenten in de Lage Landen die de zelfdoding van Lucretia in beeld brengen. Het verhaal krijgt in die tijd een sterk moraliserende lading. In die periode valt op dat binnen het christelijk humanisme kuisheid voor vrouwen als dé deugd bij uitstek gold. Volgens de Spaanse humanist Juan Luis Vives (1493-1540), die vrijwel zijn hele actieve leven in de Nederlanden woonde, waren de laatste woorden van Lucretia: 'Wat blijft er over van een vrouw die haar kuisheid verloren heeft.'

Marcantonio Raimondi, naar Rafaël, Lucretia, gravure:

212 x 30 mm., 1509-'14, Rijksmuseum

De basis voor de voorstelling vormt een prent van Marcantonio Raimondi (1480-1534) naar een verloren gegaan ontwerp van Rafaël.

De verkrachting (boven links) en zelfmoord van Lucretia (voorgrond) Israhel van Meckenem, gravure 266 x189 mm, 1500

De gravure van Israhel van Meckenem (1445-1503) brengt verschillenden momenten uit het verhaal in beeld. Via het doorkijkje linksboven in de gravure wordt gesuggereerd dat Sextus via een ladder die hij tegen het venster van de slaapkamer van Lucretia heeft geplaats in haar slaapvertrek is binnengedrongen. Zij tracht haar belager van zich af te duwen. Met zijn linkerhand staat hij op het punt het zwaard te trekken om zijn dreigementen kracht bij te zetten.

Op de voorgrond heeft Lucretia zich in een zwaard gestort. Vooraan het groepje mannen die getuige zijn van het voorval staan Brutus, haar vader en haar man.

Tekst onderaan de gravure: PRO NECE LUCRETIE PUDOR E DECUS I MULIERE QUO MALO CONULSO FETET PRO NUMINE GRATO: Getuige haar dood is voor Lucretia kuisheid een sieraad voor de vrouw

Pieter Coecke van Aelst de Oude, 1502-1550, Lucretia,

olieverf op paneel: 69,8 x 53,3 cm.

In de achtergrond wordt het moment voorgesteld dat Lucretia wordt overweldigd. Op de voorgrond steekt zij met tranen in de ogen een zwaard in haar lichaam.

Tekst op het schilderij: SATIUS EST MORIQUAM INDECORE VIVERE: Het is beter te sterven dan onfatsoenlijk te leven

Pieter Coecke van Aelst de Oude (atelier), Lucretia,

olieverf op paneel: 55,5 x 25,1 cm.

De voorstelling was blijkbaar populair. Uit het atelier van Pieter Coecke van Aelst de Oude zijn meerdere versies bekend van schilderijen naar het orgineel van de meester. De tekst op dit schilderij is bijna hetzelfde als op het origineel: : EST MORI QVAM INDECORE VIVERE LVCRCTIA ROMANA: Het is voor de Romeinse Lucretia beter te sterven dan oneervol te leven.

De teksten op de vier laatste kunstwerken zijn veelzeggend. Ze maken duidelijk welke moralistische boodschap wordt verkondigd.

Ik zet het fraais nog even op een rijtje:

- Luis Vives legt Lucretia de woorden in de mond: 'Wat blijft er over van een vrouw die haar kuisheid verloren heeft.'

- onder de prent van Israhel van Meckenem: Getuige haar dood is voor Lucretia kuisheid een sieraad voor de vrouw.

- Op de schilderijen (uit de omgeving) van Pieter Coecke van Aelst: Het is beter te sterven dan oneervol te leven.

Ik denk dat ik niet overdrijf wanneer ik samenvat: wanneer je verkracht bent doe je er blijkbaar goed aan om een einde aan je leven te maken!

Het zal u niet verbazen dat ik moeite heb met de moraal van het verhaal over Lucretia. Livius beschrijft immers een buitengewoon deugdzame vrouw die zich op geen enkele manier uitdagend of bereidwillig heeft gedragen. Maar toch beëindigt Lucretia haar leven met de woorden: "Maar alleen mijn lichaam is bezoedeld, mijn geest is onschuldig ... Al spreek ik mij van de zonde vrij, ik bevrijd mij niet van straf; geen zedeloze vrouw zal voortaan in leven blijven met een beroep op het voorbeeld van Lucretia." Ik bevrijd mij niet van de straf..!! Volgens Livius is Lucretia volledig onschuldig, maar vindt zij wel dat zij er niet zonder straf van af kan komen. Daar komt bij dat zij blijkbaar niet wil dat een vrouw die overkomt wat haar is aangedaan of zich zedeloos gedraagt een beroep op haar naam kan doen, als een voorbeeld van iemand die na zo'n voorval ervoor kiest te blijven leven.

Tot op de dag van vandaag vernemen wij berichten over vrouwen die zijn verkracht en die worden gestenigd terwijl de dader vrijuit gaat! Deze moraal zal wel ongeveer dezelfde zijn als die waarom Lucretia meent dat zij strafbaar is.

Die moraal vinden wij tegenwoordig op zijn zachtst gezegd belachelijk! Slechts omdat zij door haar belager in het nauw werd gedreven moet Lucretia toegeven aan zijn wensen. Daarna maakt zij een einde aan haar leven omdat, zo vertelt het verhaal, dit eervoller is dan zonder eer te leven. Ook dat laatste is natuurlijk vreemd. Met enig gevoel van empathie kunnen wij ons voorstellen dat een vrouw die iets verschrikkelijks is overkomen, een vrouw die voelt dat haar haar eerbaarheid is ontnomen en zich bezoedeld en vies voelt; dat zij volledig in paniek is en op zo'n moment niets anders weet te bedenken dan er een einde aan te maken.

Mijn gedachten dwalen nu af naar het indrukwekkende interview dat Coen Verbraak een paar dagen geleden had met voetbalster en oud bondscoach voetbal Vera Pauw. Zij vertelde dat zij 22 jaar geleden verkracht was door haar coach, die een paar jaar later ook haar bondscoach werd. Ook andere mannen binnen de KNVB hadden haar aangerand. Zij kaartte het aan bij de KNVB. Daar kreeg zij geen gehoor; het betekende uiteindelijk het einde aan haar carrière als bondscoach. De mannen konden hun functies binnen de voetbalbond voortzetten!

Lorenzo Lotto en Lucretia

Wat de moraal van het thema betreft doet ook Lorenzo Lotto (1480 - 1556/'57) nog een aardige duit in het zakje! Lucrezia Pisaro-Valier heeft zich laten afbeelden met een prent in de handen met een voorstelling van de zelfmoord van haar naamgenoot Lucretia. Er waren in die tijd veel prenten in omloop met die zelfdoding van Lucretia die zijn geïnspireerd op de gravure van Marcantonio Raimondi, naar Rafaël. (zie afbeelding boven). Het onderwerp moet indertijd bekend zijn geweest en zal ook zeker door velen zijn herkend op de gravure in het schilderij van Lorenzo Lotto.

Lorenzo Lotto, Portret van Lucrezia Pisaro-Valier, olieverf op doek: 96 x 111 cm, 1530–1532, National Gallery, Londen

Door met haar rechterhand nadrukkelijk te wijzen op de gravure en door de directe blik van verstandhouding met de toeschouwer maakt de geportretteerde Lucrezia duidelijk dat zij de moraal van het verhaal van Lucretia ook op de beschouwer wil overbrengen. Die moraal lezen we op het briefje dat onder de gravure op tafel ligt. We lezen: NEC VLLA IMPVDICA LVCRETIA EXEMPLO VIVET: Opdat naar het voorbeeld van Lucretia geen enkele onkuise vrouw blijft leven. Lorenzo Lotto citeert hier vrij de laatste woorden van Lucretia zoals die door Livius werden opgenomen. De tekst maakt duidelijk dat wanneer de geportretteerde én de toeschouwer, net als Lucretia kiezen voor een onkuise levenswandel hun leven op het spel zetten.

Lucretia op Cassoni

Marco del Buono Giamberti en Apollonio di Giovanni di Tomaso, Cassone met de verovering van Trebizonde, populierenhout, linnen, gepolychromeerde en vergulde gesso met paneel geschilderd in tempera en goud, 100,3 x 195,6 x 83,5 cm., ca. 1461, Metropolitan Museum of Art, New York

Het woord cassone (meervoud cassoni) is afkomstig uit het Italiaans en betekent kist / kisten. In de kunstgeschiedenis wordt de term gebruikt om huwelijkskisten mee aan te duiden. Ze werden door de aanstaande bruid gebruikt om daarin de uitzet te verzamelen, vooral linnengoed, borden, bestek en andere huishoudelijk artikelen.

Het gaat om rechthoekige houten kisten die werden vervaardigd vanaf de veertiende eeuw tot in de Barok. Vooral in Florence, Siena en Venetië werden werkplaatsen ingericht die zich specialiseerden in het vervaardigen van cassoni. Voor de mensen met een kleine beurs volstond een eenvoudige houten kist. Vooral binnen adellijke huizen onderscheidde men zich met schitterende kisten die aan de voorzijde, maar ook wel aan de zijkanten werden beschilderd door vaak vooraanstaande kunstenaars. De onderwerpen betreffen vaak liefdesgeschiedenissen uit de klassieke mythologie, de Bijbel of wereldlijke literatuur. Daarnaast werd de bruid ook dikwijls een bepaalde moraal voorgehouden. Zo kon het verhaal over Lucretia haar wijzen op de deugd van de kuisheid. Binnen het huwelijk komt de christelijke moraal erop neer dat een vrijpartijtje met het doel kinderen te krijgen natuurlijk prima is, maar daarmee moet het ook echt wel afgelopen zijn met de pret!

De cassoni, inclusief de verzamelde spullen werden prominent mee gedragen in de huwelijksstoet. Na de huwelijksplechtigheden werden de kisten vaak bewaard in het slaapvertrek van het jonge echtpaar; veelal om daarin het linnengoed en tafelzilver en andere kostbaarheden op te bergen. De cassoni hebben een deksel met scharnieren en konden afgesloten worden.

Meester van Karel III van Durazzo, werkzaam in Florence van ca.1380 - ca.1420, drie episodes uit de geschiedenis van Lucretia, cassone, tempera, goud en zilver op paneel: 48 x 126,5 cm., privécollectie

Op de eerste scène bevindt Lucretia zich in haar bed. Zij tracht zich zoveel mogelijk af te schermen voor haar belager. In het midden van de cassone staat Lucretia tegenover twee mannen. Zij dragen een wapenrok. Het zijn dus waarschijnlijk Collatinus en Brutus die vanuit hun legerkamp bij Lucretia waren geroepen. Met haar rechterhand steekt Lucretia een zwaard in haar borst. Het bloed loopt over haar blauwe jurk naar beneden.

De laatste scene speelt zich af buiten de muren van Rome af, 'ROMA' lezen we links van de poort op de stadsmuur. Twee met lansen en schilden gewapende mannen zitten op hun paarden. Zij rijden twee andere mannen achterna. Die laatsten kijken angstig achterom. Dit is het belangrijke keerpunt in de geschiedenis van Rome. Hier wordt de verdrijving van de Tarquinii uit Rome voorgesteld. Na de verdrijving van de koninklijke familie wordt het koningschap afgeschaft de republiek ingesteld.

We herkennen de stad Rome aan het iconische beeld van de stad: de koepel van het Pantheon.

Biagio d’Antonio (1446-1516) frontpaneel van een cassone,

episodes uit de geschiedenis van Lucretia, 1475-'90,

Galleria Giorgio Franchetti alla Ca' d'Oro, Venetië

Voorstelling links op de cassone van Biagio d’Antonio Tucci

Sextus Tarquinius komt aan bij het huis van Lucretia. Hij komt van zijn paard en weet in het slaapvertrek van Lucretia te geraken.

detail van de voorstelling links op de cassone van Biagio d’Antonio Tucci

Dreigend met een zwaard komt 'TARQUINO' af op 'LVCRETIA'.

De meeste personen op het paneel kunnen we goed identificeren. In gouden letters staan de namen boven het hoofd of op de kleding van de hoofdrolspelers in het drama. Links van het midden staan tussen het groepje mannen: 'LVCRETIO', Spirius Lucretius, de vader van Lucretia, 'COLATINO', de man van Lucretia en 'BRVTO' met het bebloede zwaard van Lucretia in de hand. Zo dadelijk zullen de mannen op het zwaard de eed afleggen om de monarchie omver te stoten. 'LCRETIA' zit op haar bed; zij heeft het zwaard in haar borst gestoken. Rechts staat 'VALERIO', dit is Publius Valerius die was meegekomen als vriend van de vader van Lucretia.

Voorstelling rechts op de cassone van Biagio d’Antonio Tucci

Aan de rechterkant van haar woning is het lichaam van 'LVCRETIA' opgebaard. Rondom de baar heerst een en al droefenis. De wond in haar borst getuigt van hetgeen er is voorgevallen.

Achter de baar staat 'BRVTO' met het bebloede zwaard. Rechts van hem staat 'LUCRETIO'. Links van de bedroefde man in de gele mantel herkennen we 'CO..TINO', Collatinus, de echtgenoot van Lucretia en links van hem staat 'VALERIO'. De mannen zijn gewapend met een lans. Zij waren immers vanuit hun legerkamp door Lucretia opgeroepen om naar haar toe te komen.

Met het ronde gebouw in de achtergrond is waarschijnlijk weer het Pantheon bedoeld. Links en rechts van het bouwwerk worden de Tarquinii met veel slagvaardigheid naar de stadsmuren van Rome gedreven.

Artemisia Gentileschi en Lucretia

Het verhaal rondom de verkrachting van Lucretia weerspiegelt het leven van Artemisia Gentileschi. Als jonge vrouw werd zij misbruikt door haar leermeester. Zij liet het er niet bij zitten! Zij drong aan op de vervolging van die man. Artemisia werd enige tijd gevangen gezet. Daar werd zij gemarteld om te bezien of zij de waarheid vertelde en of zij bij haar beschuldigingen bleef. De gerechtelijke procedure duurde zeven maanden en leidde tot vrijspraak van de verkrachter! De eer van Artemisia was geschonden en zij moest Rome verlaten.

De vele schilderijen die Artemisia van de zelfmoord en de verkrachting van Lucretia maakte lijken een manier om haar ervaringen te verwerken en lijken ook op een aanklacht tegen alles wat haar is overkomen.

Wanneer we het oeuvre van Artemisia overzien lijkt zij sowieso vaak te kiezen voor onderwerpen waarbij mannen in een kwaad daglicht staan en soms op een gruwelijke manier door vrouwen om het leven worden gebracht. Zo zijn er de vele schilderijen die zij maakte van Judith die Holofernes onthoofdt. Haar oeuvre verder overziend vallen in dit verband ook de twee schilderijen op met de Joodse heldin Jaël die de Filistijnse legeraanvoerder Sisera een tentharing door het hoofd slaat. Ook de vier schilderijen van haar hand met de geschiedenis waarin Susanna wordt belaagd door de twee oude mannen en het schilderij van David en Bathsheba passen in het rijtje van mannen die het met vrouwen zwaar te verduren krijgen. Al met al lijkt het op een soort van afrekening.

De twee hieronder opgenomen schilderijen van Gentileschi laten een vrouw zien die door wanhoop gedreven een einde aan haar leven gaat maken. Zij wordt niet meer omgeven door mensen die getuige zijn van haar laatste momenten. Lucretia die uit de duisternis van de achtergrond naar voren komt is helemaal alleen met haar wanhoop en verdriet ... en door de close-ups worden wij in de schilderijen getrokken: zo komen wij wel heel dicht bij haar ellende.

Artemisia Gentileschi, Lucretia, 100 x 77 cm., 1623 - ‘25,

Palazzo Cattaneo-Adorno, verzameling van Gerolamo Etro, Genua

Artemisia Gentileschi, Lucretia, olieverf op doek: 92,9 × 72,7 cm., ca. 1627,

Paul Getty Museum, Los Angeles, Verenigde Staten

detail Gentileschi's, Lucretia, in het Paul Getty Museum

detail Gentileschi's, Lucretia, in het Paul Getty Museum

Rembrandt en Lucretia

Op de tentoonstelling Late Rembrandt (Rijksmuseum, 2015) zag ik twee schilderijen die ik nog niet eerder had gezien. Het onderwerp van de voorstelling herkende ik niet direct. Ik heb de gewoonte niet eerst naar het bijschrift te kijken, maar er zelf probeer achter te komen wat de meester heeft voorgesteld. Beide schilderijen lieten een bedroefde jonge vrouw zien. Haar is blijkbaar iets naars overkomen. Wanneer men het verhaal niet kent, komt de toeschouwer ook niet verder dan precies die conclusie. Dat is op zich niet erg. Door de inlevende manier waarop Rembrandt beide vrouwen verbeeldt, wordt de toeschouwer heel direct betrokken bij hun verdriet. De voorstelling krijgt iets universeels; de beschouwer kan zich gemakkelijk met de vrouwen identificeren.

De dolk die de vrouwen in hun hand houden zette mij op het spoor van het onderwerp van de schilderijen. Wanneer we daarna nog naar wat andere dingen op de schilderijen kijken én wanneer we het verhaal kennen, kunnen we maar tot één conclusie komen: die jonge vrouwen stellen in beide gevallen Lucretia voor! Haar is inderdaad iets verschrikkelijks overkomen. Zij ziet geen uitweg en met de dolk slaat zij de hand aan zichzelf.

Rembrandt concentreert zich vrijwel altijd op een heel specifiek moment van een verhaal. Vaak zijn dat de momenten in een verhaal waarbij de emoties hoog oplopen. Hij kan zich dan richten op hetgeen de voorgestelde personen psychisch doormaken op dat ene moment dat hij in beeld brengt. In het geval van de schilderijen van Lucretia zijn het de psychologische gevolgen van de verkrachting en haar innerlijke conflict die haar deden besluiten een einde aan haar leven te maken.

Zoals zo vaak laat Rembrandt het verhalende element zoveel mogelijk weg. Ook in de schilderijen met de geschiedenis van Lucretia laat hij alle bijkomende personen en details weg en toont alleen datgene wat noodzakelijk is om het verhaal en de daarbij behorende emoties bij de beschouwer op te roepen. Hij kan zich nu volledig focussen op het moment waarbij de emoties van, in dit geval die ene vrouw uit het verhaal tot een hoogtepunt komen. Wanneer wij als toeschouwer de voorstelling volledig tot ons hebben laten doordringen voelen wij, nergens beter dan hier de eenzame strijd van een vrouw die een verschrikkelijk besluit heeft moeten nemen. Voor beide schilderijen geldt dat men het origineel en niet een reproductie moet zien om de emoties die ze oproepen werkelijk te kunnen meebeleven. Toen ik de schilderijen voor het eerst zag was ik werkelijk diep ontroerd en euforisch tegelijkertijd.

Rembrandt van Rijn, Lucretia, olieverf op doek: 120 x 101 cm, 1664,

National Gallery of Art, Washington Verenigde Staten

Op het schilderij in de National Gallery of Art in Washington zoomt Rembrandt in op het lot van de jonge vrouw die ten einde raad is en geen andere uitweg meer ziet. De schilder toont Lucretia die haar beslissing heeft genomen. Daar geeft zij nu gevolg aan. Er is geen plaats meer voor innerlijke strijd of twijfel. Alles wat rest is eenzaamheid en verdriet. Een stille, dramatische smart spreekt uit haar gelaat en met een krachtige beweging van haar rechterhand slaat zij de hand aan zichzelf. Op hetzelfde moment probeert zij met de linkerhand haar naasten van zich af te houden. Livius vertelt dat de mannen probeerden haar van haar onschuld te overtuigen. Toen zij, in de beleving van Rembrandt zagen dat Lucretia een einde aan haar leven wilde maken, zouden zij hebben getracht dat te voorkomen.

Ik schreef al dat Rembrandt de onderwerpen op zijn schilderijen vrijwel geheel ontdoet van bijwerk; dat hij alleen dat laat zien wat nodig is om het verhaal te vertellen. Die afwerende hand van Lucretia is meer dan voldoende om bij de beschouwer die het verhaal kent, de mannen op te roepen die haar van haar daad proberen af te houden. Ze staan in onze belevenis vóór het schilderij. En wanneer we dan nog verder gaan ... dan realiseren wij ons haast met een schok dat wíj daar staan! Wíj zijn die mannen, wíj zien het gebeuren. De toeschouwer betrekken bij de voorstelling is een belangrijk aspect van de Barok. Dat is bij Rembrandt op dit schilderij werkelijk op een meeslepende wijze uitgevoerd.

Rembrandt van Rijn, Lucretia, olieverf op doek: 110 x 92 cm, 1666,

Minneapolis Institute of Art, Minneapolis, Verenigde Staten

Op het schilderij in het Minneapolis Institute of Art laat Rembrandt Lucretia zien die, getuige de grote bloedvlek onder haar borst, de hand reeds aan zichzelf heeft geslagen. Zij is stervende. In Rembrandt's beleving van het verhaal heeft Lucretia na haar daad het mes uit haar lichaam getrokken. Zij houdt zich nog staande door een gordijnkoord vast te houden. Bij het zien van het werkelijke schilderij wordt de toeschouwer volledig overmand door de eenzame worsteling, de wanhoop en het verdriet die haar tot deze weerzinwekkende daad hebben aangezet.

In een recensie over de tentoonstelling Late Rembrandt las ik: 'Haar blik is wellicht de meest intense van de hele tentoonstelling.' In mijn herinnering liet de schrijver in het midden over welk schilderij van Rembrandt met Lucretia hij dat schreef ... en terecht naar mijn gevoel!

Caravaggio en zijn grote navolgers Gentileschi en Rembrandt ... wat kán Barokke schilderkunst toch mooi zijn!

detail Rembrand's Lucretia in Minneapolis Institute of Art Gebruikte Literatuur

- Titus Livius, Vanaf de stichting van de stad I, 57 - 58, Lucretia, uit: Barnsteen. Een bundel verhalen uit de klassieke oudheid, vertaald en toegelicht door M. A. Schwartz, Amsterdam 1953. De citaten van Livius zijn afkomstig uit dit boek. - Ilja Veldman, Lessen voor vrouwen. Thema's uit de oudheid in de 16de en 17de- eeuwse propaganda voor christelijke huwelijksmoraal', in Kunstlicht nr. 15 (1985), 4-6. - Catalogus tentoonstelling Tussen heks en heilige; Het vrouwbeeld op de drempel van de moderne tijd, 15de/16de eeuw, Nijmeegs Museum de Commanderie van Sint-Jan, Nijmegen 1985 - Christian Tümpel, Rembrandt, Amsterdam, 1986 - Proefschrift Universiteit Gent, Faculteit der letteren en Wijsbegeerte, Lucretia in de Duitse en Nederlandse traditie van de vroege zestiende eeuw: een iconografische studie, Céline Rimaux, Gent Academiejaar: 2010- 2011 - Catalogus tentoonstelling Late Rembrandt, Rijksmuseum Amsterdam, 2015